توسعه معماری حرم رضوی پس از ساخت مسجد گوهرشاد - بانیما

رجبعلی لباف خانیکی، پژوهشگر و باستان شناس خراسانی در مورد تاریخچه و معماری حرم رضوی اظهار کرد: آغاز و رواج سبک آذری در معماری حرم مطهر از سویی توسعه فضاها را در ابعاد، میزان ها و فرم های مختلف و متنوع سرعت بخشید و از سوی دیگر دست معمار، کاشی کار و نگارگر را جهت اقدام به تغییر و تحول، ساخت و ساز و کاربرد تزئینات معماری متنوع باز گذاشت و به این ترتیب حرم مطهر در شمار کارگاه های فعال معماری و فعالیت های جانبی معماری نهاده شد.

وی افزود: ساخت مسجد گوهرشاد خارج از حرم مطهر راه را جهت توسعه مجموعه معماری حرم رضوی باز کرد و فضاهای معماری متنوع یکی پس از دیگری ساخته شد. اندکی پس از احداث مسجد گوهرشاد 2 مدرسه به نام پریزاد و دو در به فاصله کمی از حرم مطهر ساخته شد که اکنون به عنوان نمادهای فرهنگی عصر شاهرخ تیموری شناخته می گردد.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی ادامه داد: گوهرشاد خاتون که با شور و شوق شاهد اتمام بنای باشکوه مسجد خود بود، ندیمه ای داشت به نام پریزاد که از نوادگان ربیع ابن خثیم و همسر میرزا میرک، متولی مزار خواجه ربیع بود. گوهرشاد مازاد مصالح ساختمانی مسجد گوهرشاد را به پریزاد خاتون هدیه داد و او هم با هزینه شخصی مدرسه پریزاد را ساخت؛ بنابراین یکی دیگر از بناهای عام المنفعه و آموزشی در سال 823 هجری قمری ساخته شد.

لباف خانیکی مطرح نمود: مدرسه پریزاد در شمال مسجد گوهرشاد و به فاصله کمی از آن در زمینی به وسعت حدود 300 متر مربع ساخته شده است. این مدرسه دارای یک میانسرای مستطیل شکل کم وسعت با چهار ایوان، تعدادی غرفه و حجره هایی در 2 طبقه است.

وی افزود: سبک و سیاق بنا به شیوه آذری و تزیینات آن علاوه بر آجرکاری و تلفیق آجر و کاشی عمدتا کاشی های هفت رنگ آبی، نیلی، زرد، سبز، سفید و بنفش است. مدرسه پریزاد جهت تحصیل طلاب ساخته شده و گویا موقوفات آن نیز معیشت آنها را تامین مینموده است.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی گفت: درست در مقابل مدرسه پریزاد مدرسه دیگری در سال843 هجری قمری به همت امیر یوسف خواجه بهادر با زیربنای 500 متر مربع ساخته شد که در ابتدا مدرسه یوسفیه نام داشت و بعدها به مدرسه دو در معروف شد.

لباف خانیکی ادامه داد: این مدرسه که فضای نسبتا محدودی دارد نیز از یک میانسرا، 2 ورودی، چهار ایوان، 32 غرفه و حجره در 2 طبقه و 2 گنبد با کاشی لاجوردی بر فراز بنا تشکیل شده است. آن 2 گنبد به مقابر امیر یوسف خواجه بهادر، فرمانده عصر تیموری و بانی بنا و یکی دیگر از فرماندهان به نام امیر سیدی تعلق دارد. تزئینات معماری این مدرسه مانند دیگر بناهای عصر تیموری تلفیق آجر و کاشی، کاشی ساده و هفت رنگ و معرق و بعلاوه مقرنس های گچی پرکار است.

وی گفت: گویا ساخت و ساز در حریم حرم رضوی در دوران تیموری همیشه تداوم داشته و آن ساخت و سازها علاوه بر اینکه چهره حرم رضوی را دگرگون نموده، فضاهای نوی در مجاورت حرم مطهر را موجب شده که ایوان امیرعلیشیر از آن جمله است.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی توضیح داد: سلطان حسین بایقرا، آخرین پادشاه تیموری وزیر و مشاور فرهیخته و اندیشمندی به نام امیر علیشیر نوائی داشت. او علاوه بر آثار و تألیفات بناهای خیر و عام المنفعه فراوانی ساخت.

لباف خانیکی افزود: یکی از آن بناهای فاخر ایوان امیر علیشیر بود که پس از طلاکاری آن در عصر نادرشاه به ایوان طلا و ایوان نادری معروف شد. آن ایوان بین سالهای 875 تا 885 هجری قمری با 21/4 متر ارتفاع، 14/7 متر عرض دهانه و 7/8 متر عمق ساخته شده است. این ایوان به وسیله چهار درگاهی به مجموعه حرم مطهر ارتباط پیدا می نماید.

وی بیان نمود: ساختار بنا چون دیگر بناهای عصر تیموری از شیوه آذری تبعیت نموده، در حال حاضر کف و ازاره ها با سنگ مرمر و رویه دیوارها با ورقه های مسی طلاکاری پوشیده شده و تردیدی نیست که رویه دیوارها پیش از طلاکاری همچون مسجد گوهرشاد به کاشی معرق و کتیبه مزین بوده است. در آرایش مطلای نو نیز معمار و هنرمند در جای خود مقرنس ها و کتیبه ها را از یاد نبرده است.

این پژوهشگر و باستان شناس خراسانی اظهار کرد: بعلاوه در کتیبه پیشانی ایوان کتیبه ای که به خط ثلث نگارش یافته و پس از زلزله سال 1084 هجری قمری محمد رضا امامی آن را بازنویسی نموده، به زمان ساخت بنا در عهد سلطان حسین بایقرا اشاره شده است.

لباف خانیکی توضیح داد: همزمان با احداث نخستین ایوان در مجموعه معماری حرم رضوی یک فضای معماری دیگر نیز برای نخستین بار در شمال حرم ساخته شد و آن صحن بود. صحن به منزله یک پیشخوان برای ورود به ایوان و فضاهای درونی حرم مطهر بود. البته از گذشته های دور چنان پدیده ای به صورت روباز یا بسته در معابد، کاخ ها و مسجدها نیز وجود داشت اما در حرم مطهر صحن پدیده نوظهوری بود که برای نخستین بار در جلو ایوان امیر علیشیر ساخته شد.

وی پیرامون توسعه معماری حرم رضوی پس از ساخت مسجد گوهرشاد ادامه داد: منظور از ساخت صحن احتمالا ایجاد نوعی حصار یا حفاظ برای حرم بود. ابعاد نخستین صحن محدود و مستطیلی بود که با فاصله نسبتا کم ایوان را در بر میگرفت و ایوان امیر علیشیر در میان قاعده جنوبی آن قرار داشت. از دوران صفوی به بعد صحن ها که جنبه نمادین به خود گرفته بود، با شکوه و زیبا در جای جای مجموعه معماری حرم مطهر ساخته شد.