مدرسه دارالفنون، شاهراه ورودی ایران به مدرنیته - بانیما

امیرکبیر، وزیری پیشروتر از زمانه خود

میرزا تقی خان فراهانی که ایرانیان او را با لقب امیرکبیر می شناسند، خدمات ارزنده ای به کشور ایران نموده که البته در مورد آن فراوان صحبت شده است. کتابی که فریدون آدمیت درباره موسس مدرسه دارالفنون نگاشته، یکی از کامل ترین کتاب هایی است که پرده از خدمات فراوان این وزیر ایرانی به کشورش برداشته و مفصل درباره آن سخن رانده است. امیرکبیر که تنها سه سال و چهل و پنج روز بر مسند وزارت ایران نشست، در کنار مبارزه با مخالفین داخلی و سنگ اندازی های مداوم درباریان توانست کارهای مهمی را انجام دهد که یکی از آن ها تأسیس مدرسه دارلفنون بود. این وزیر ایرانی زمانی که به همراه هیئت عذرخواهی ایرانیان به دلیل قتل گریبایدوف راهی روسیه می شدند، پی به عظمت و شکوه دانش و صنایع سرزمین شمالی برد و متوجه این نکته مهم گشت که بدون راه اندازی مدرسه ای مدرن، راه چارهی برای برون رفت از معضلات کشور ایران وجود ندارد. این سفر که در سال 1244 هجری قمری رخ داد، امیرکبیر بیست و دو ساله را به فکر فرو برد. البته پس از شکست های سخت ایران در جنگ با روسیه و پذیرفتن قراردادهای ترکمنچای و گلستان، بسیاری از روشنفکران و سیاستمداران دلسوز ایرانی را به این فکر انداخته بود که به دنبال راه چاره باشند و صد البته که پایین بودن آگاهی و دانش مردم در ذهن این افراد، به عنوان یکی از مهمترین دلایل شکست شکل گرفته بود، اما این امیرکبیر بود که بلافاصله پس از رسیدن به مسند صدارت حکومت ناصرالدین شاه، به این رویای خود جامه عمل پوشاند و اجازه تأسیس و راه اندازی مدرسه ای به نام دارالفنون را گرفت، نامی با مسمی که بر گرفته از واژه پلی تکنیک بود. نکته جالب توجه در معماری مدرسه دارالفنون، واگذاری نقشه کشی به یکی از ایرانیانی بود که چند سال قبل تر، عباس میرزا او را برای آموختن علم مهندسی راهی لندن نموده بود. این شخص که میرزا رضا نام داشت، بعد از تکمیل تحصیلات خود با لقب مهندس باشی راهی ایران شد و نقشه ساختمان مدرسه را با توجه به المان های ایرانی رسم کرد و ساخت آن را تحت نظارت خود به محمد تقی خان، معمار باشی مشهور دولت سپرد. امیرکبیر برای به پایان رساندن این مقصود ارزشمند خود زمینی وسیع را انتخاب نموده بود که بین خیابان ناصری سابق یا همان ناصرخسرو امروزی و خیابان الماسیه که با نام باب همایون می شناسیم، قرار داشت. از حسن اتفاق زمین دارالفنون تهران در شمال ساختمان سفارت روسیه در تهران بود.

معماری مدرسه دارالفنون

معماری مدرسه دارالفنون با الهام دریافت از سربازخانه ولیچ انگلیس بنا شده که در سال 1230 هجری قمری به اتمام رسید، اما در سال 1308 هجری شمسی یعنی در حدود هشتاد سال بعد به دستور وزیر معارف، آقای اعتماد الدوله تخریب و بنای امروزی به جای آن ساخته شد. در معماری قبلی پنجاه اتاق مربع شکل در چهار طرف حیاط مدرسه دارالفنون تهران احداث شده که همگی دارای نقاشی های چشم نواز و گچبری های رنگی حاصل از هنر دست هنرمندان ایرانی بود. نقوش و طرح های به کار رفته در کلاس ها همگی رنگ و بویی از هنر ایرانی داشتند و بسیار زیبا بودند. حوض بزرگ وسط حیاط و سایبان ها و ایوان های جلو اتاق ها ترکیبی از مدرسه های فرنگی و معماری ایرانی را فراهم آورده بودند. معماری مدرسه دارالفنون در تخریب و مرمت های بعدی تبدیل شد به اتاق هایی دو طبقه که با چهار راه پله به هم ارتباط داشتند. نمای بیرونی معماری مدرسه دارالفنون با آجر سه سانتی تزئین و دیوارهای آجری اتاق ها با ملات گچ پوشانده شدند. برخی از اتاق های مدرسه دارالفنون تهران دارای پستو بودند و برخی فاقد آن. مدرسه دارالفنون تهران از خیابان ناصرخسرو فعلی دارای دو ورودی است و در بخش جنوبی آن نمازخانه، سالن آمفی تئاتر و یک سکوی نمایش قرار گرفته است. حیاط اولیه مدرسه دارالفنون تهران به درختان شاتوت، توت، زردآلو و گوجه مزین گشته و حوض آن با قنات شاهی که یکی از زلال ترین آب های تهران وقت را داشت، پر می شد. طاقی بلند با دو ستون نقره ای استوانه ای شکل معماری در ورودی مدرسه دارالفنون تهران بود. کتیبه بالای این در هنوز هم قابل رویت بوده و نام مدرسه دارالفنون و سال تأسیس آن به مورخ 1268 هجری قمری بر دل این کتیبه نقش بسته است.

مدرسین اولیه دارالفنون تهران

موسس مدرسه دارالفنون برای استخدام مدرسان مدرسه هم سخت گیری و نکته سنجی های فراوانی داشت و بسیار با احتیاط و مطالعه اقدام به استخدام نمود. موسس مدرسه دارالفنون که دل خوشی از دولت های روس و انگلیس نداشت و با بدبینی به این دولت ها می نگریست، تصمیم گرفت برای پیدا کردن مدرس به کشورهایی چون آلمان، ایتالیا و اتریش روی آورد و به همین جهت از موسیو جان داود خواست تا برای پیدا کردن شش مدرس که جمعا با حقوق حداکثر سالی 4400 تومان راهی این دیار شوند، اقدامات لازم را انجام دهد. البته این توضیح را هم بر نامه خود نوشت که هزینه رفت و آمد این مدرسین بر عهده دولت ایران خواهد بود. قرار بر این بود که قراردادی شش ساله منعقد شود تا بتوانند کار مدرسه دارالفنون را به روال بیندازند. البته در بررسی های بعدی تعداد مدرسین را به نه نفر افزایش داد و سقف حقوق سالیانه نه نفر را تا پنج هزار تومان مشخص نمود. در نظر موسس مدرسه دارالفنون این مدرسین باید می توانستند داروسازی، شیمی و فیزیک را تدریس کنند و همچنین، دو معدنچی توانمند و آشنا به علوم روز هم در این افراد وجود داشته باشند. موسیو جان داود به سراغ کشور اتریش یا به گویش زمان قجری کشور نمسه رفت و توانست شش معلم اتریشی و یک معلم ایتالیایی را راهی ایران کند که نام های آن ها عبارتند بودند از:

1 - یاکوب ادوارد پولاک (Polak)، معلم طب و جراحی

2 - دکتر فوکتی(Focckette) ، معلم طبیعیات و داروسازی

3 - موسیو چارنوتا (Charnota)، معلم معدن شناسی

4 - موسیو زاتی (Zatti)، معلم ریاضیات و هندسه

5 - آگوست کرزیس (Krziz)، معلم توپخانه

6 - موسیو آلفرد بارون دی گومنس (Cumoans)، معلم پیاده نظام

7 - موسیو نمیرو (Nemiro)، معلم سواره نظام

در این میان دکتر فوکتی تنها معلم ایتالیایی حاضر در مدرسه دارالفنون تهران بود و مشهورترین معلم حاضر، دکتر یاکوب ادوراد پولاک بود که طبیب مخصوص ناصرالدین شاه قاجار محسوب می شد. او پنج سال بود که در این زمینه در ایران فعالیت و به نوبه خود خدمات فراوانی را به ایران و ایرانیان ارزانی داشت و کتاب های فراوانی در زمینه جراحی و طب به زیور طبع آراست. دکتر پولاک در کتاب خاطراتش از موسس مدرسه دارالفنون و مدرسه چنین یاد می کند: نظر موسس مدرسه دارالفنون آن بود که معلمان خارجی باید از مداخله در کارهای سیاسی مملکت پرهیز کنند و تنها به کار تدریس بپردازند. به همین ملاحظه از استخدام معلم روسی و انگلیسی و فرانسوی پرهیز کرد. موسیو آگوست کرزیس نیز به دلیل تسلط بر حساب، هندسه، جفرافیا و تاریخ، این دروس را هم به مرور زمان تدریس می کرد. جالب است که او در حقیقت به عنوان استاد توپخانه وارد ایران شده بود. نکته حزن انگیز تأسیس مدرسه دارلفنون تهران این بود که دو روز قبل از ورود این معملین اتریشی و ایتالیایی، موسس مدرسه دارالفنون با خدعه و نیرنگ از تمامی سمت های دولتی خود در کشور ایران عزل شد و وزیر مختار وقت انگلیس، سرهنگ شیل به میرزا آقاخان نوری، وزیر جدید ایران فشار آورد تا به جای این اتریشی ها، معلمین انگلیسی را به کار گیرند. اما حتی با موافقت این وزیر جدید ایران، ناصرالدین شاه زیر بار نرفت و حتی برای تشکر از موسیو جان داود به او حمایل سرخ سرتیپی اهدا نمود. با این اوصاف، مدرسین جدید مورد استقبال چندانی قرار ندریافتد اما بالاخره، دو هفته بعد از قتل موسس مدرسه دارالفنون در فین کاشان، کار خود را با صد و چهارده دانش آموز شروع نمودند. البته در کنار این هفت معلم یاد شده که علاوه بر تدریس، وظیفه تألیف کتاب های درسی را هم برعهده داشتند، موسیو ریچارد فرانسوی (Richard) که به واسطه حضور چندین ساله خود در ایران فارسی را مثل زبان مادری تکلم می کرد و تقریبا یک ایرانی بود تا فرانسوی هم حضور داشت که در کنار دیگر مترجمین حاضر به این کار اشتغال یافت. رشته های زبان فرانسه و جغرافیا هم در اختیار یکی از ارامنه به نام ایرانی، میرزا ملکم خان قرار گرفت. هرچند که بعدها تعداد معلمین مدرسه دارالفنون تهران اضافه نموده شدند و مدرسینی از آلمان و ایتالیا و فرانسه به ایران آمدند، ولی شروع و افتتاح مدرسه دارافنون تهران با این رشته ها بود:

1 - داروسازی 7 نفر

2 - طب و جراحی 20 نفر

3 - معدن شناسی 5 نفر

4 - مهندسی 12 نفر

5 - سواره نظام 15 نفر

6 - توپخانه 26 نفر

7 - پیاده نظام 39 نفر

فارغ التحصیلان مشهور دارالفنون

لازم به ذکر نیست که دانش آموزان مدرسه دارالفنون تهران در ابتدا همگی از اعیان بودند که با اعمال نفوذ فرزندان خود را راهی این مدرسه جدید ایرانی نمودند، اما همین افراد پس از آموختن دانش و فنون جدید، تبدیل به روشنفکرانی شدند که تاثیرات مهمی را بر تاریخ این سرزمین داشتند. یکی از مشهورترین دانش آموختگان مدرسه دارالفنون تهران، میرزا جانگیر خان بود که با برپایی روزنامه صور اسرافیل اثرات عمیقی بر اذهان مردم ایران گذاشت و در قیام مشروطه مقالات روشنگرایانه ای را چاپ نمود. از معروف ترین فارغ التحصیلان این مدرسه ایرانی در دوره اول هم می توان از محمد حسن خان صنیع الدوله یاد کرد که به اعتماد السلطنه ملقب گشت و در سفر فرانسه، مترجم خاصه شاه ایران بود و بعد از آن هم به وزارت انطباعات یا همان چاپ و نشر ایران رسید. طیف گسترده ای از اشخاص و افراد تاثیرگذار ایران خود را با افتخار فارغ التحصیل مدرسه دارالفنون تهران می دانند. فروغی، هدایت، آل احمد، فردیت، اقبال آشتیانی و بسیاری دیگر از مفاخر ایران زمین که در این فهرست جای دارند، نشان دهنده ارزش فرا تاریخی این بنای علم آموزی ایرانی است که موسس مدرسه دارالفنون برای رهایی ایران از ظلم و جور بنا نهاد.

روسای مدرسه

خبر ساخت معماری مدرسه دارالفنون اولین بار در شماره چهل و هشت روزنامه وقایع اتفاقیه در مورخ دوزادهم دی ماه سال هزار و سیصد و بیست هجری شمسی برابر با نهم ربیع الاول هزار و دویست و شصت و هشت هجری قمری منتشر شد. در این خبر آمد: چنانچه در روزنامه سابق نوشته شده است، چون که منظور اعلیحضرت پادشاهی تربیت اهل ایران است که از هر علم خصوصه از علومی که زیاد به کار عامه خلق بیاید آگاهی یابد و این علوم در دولت علیه شایع شود و خاص و عام از فواید آن بهره یاب کردند از این جهت مقرر فرمودند که در میان ارگ سلطانی مدرسه ساخته شود موسوم به دارالفنون. اخبار مدرسه دارالفنون به طور مداوم در این روزنامه چاپ می شد و حتی خبر ثبت نام شاهزادگان و اعیان هم درج می گشت. هرچند که در روز افتتاح این مدرسه ایرانی، بانی آن امیر کبیر دیگر حضور نداشت، اما خبر افتتاح آن با این مطلب تکمیل گشت: قرار داده اند که هرکدام لباس علاحده بپوشند که از همان لباس نظام شغل هر یک معلوم باشد. صاحب سِمتان نمسه که در این روزها از مملکه آستریه به جهت دارالفنون آورده اند با آنجا رفته و هریک مشغول تعلیم یکی از این کارها شدند و مترجمین که به جهت دارالفنون لازم است قرار داده اند و از هر سبب این شغل را به طور خوب راه انداخته و امید هست که باعث نفع دولت و خیر عامه خلق بشود. با توجه به این مطالب مشخص می شود که ریاست این مدرسه تازه تأسیس شهر تهران دارای چه جایگاه معتبر و ارزشمندی بوده و به همین دلیل روسای تعین شده همگی از افراد صاحب سِمت و معتبری بودند که در کشور ایران دارای شهرت و اعتبار بوده و قابلیت اداره مدرسه دارالفنون را داشتند. این روسا به ترتیب عبارتند بودند از:

1 - میرزا محمد علی خان شیرازی (وزیر امور خارجه)

2 - عزیز خان مکری (سردار کل یا وزیر جنگ)

3 - میرزا محمد خان امیر تومان

4 - علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه (اولین وزیر علوم ایران)

5 - رضاقلی خان هدایت (به مدت هیجده سال ناظم و سپس رئیس مدرسه شد)

6 - علی قلی خان هدایت پسر رضاقلی خان هدایت که بعد ها ملقب به مخبر الدوله شد

7 - جعفر قلی خان هدایت برادر کوچک علی قلی خان ملقب به مخبر الملک

8 - محمد حسین خان ادیب الدوله

9 - رضا قلی هدایت پسر جعفر قلی خان هدایت

قوانین و مقررات وضع شده برای ورود به مدرسه

مدرسه دارالفنون تهران که با هفت رشته کار خود را شروع کرد، در ادامه رشته های دیگری را نیز به مجموعه خود افزود. رشته هایی چون ریاضیات، طب سنتی، تاریخ، جغرافیا، نقشه کشی و آموزش زبان هایی چون روسی، فرانسه، عربی و فارسی. مدت زمان تحصیل در مدرسه دارالفنون تهران هفت سال بود که در گذر زمان به پنج و چهار سال کاهش یافت. نمرات بالا باعث می شدند تا دانش آموخته دستیار معلم شود و با نام خلیفه شناخته و خبط و خطا برحسب نوع آن مجازات های متفاوتی داشت. گاهی با خوردن خط کش و چوب بر کف دست حل می شد و گاهی با نگه داشتن تفنگی سنگین، گاهی کار به شلاق و چوب و فلک می رسید و گاهی هم منتهی به اخراج می شد. این مدرسه تحت نظر مستقیم شاه و دربار اداره می شد و روسا و معلیمن با تایید شاه ایران انتخاب می شدند. ناصرالدین شاه قاجار به عنوان شاهنشاه ایران سالی چند بار به مدرسه دارالفنون سرک می کشید و معمولا سر جلسات امتحان حضور داشت. بودجه این مدرسه که حال و هوایی نظامی داشت، از بخش مالی نظامی ایران تامین می شد و هفت هزار و هفتصد و پنجاه تومان، مقرری سال اول مدرسه دارالفنون بود. محصلین از هشت صبح تا سه عصر در کلاس ها حضور می یافتند و ناهار را میهمان مدرسه بودند، ناهاری که شامل دوغ، آبگوشت، پلو خورشت، آش، نان، پنیر و سبزی بود. البسه محصلین هم بنا به رشته تحصیل متحد الشکل بود و دارای دو یونیفرم تابستانی و زمستانی بودند که توسط خیاط مدرسه دوخته می شد. لباس های زمستانی از جنس ماهوت و لباس های تابستانی از پارچه سبک خارا دوخته می شدند. سن ورود به مدرسه دارالفنون 14 تا 16 سال بود که البته گاهی توسط اعیان و اشراف و افراد صاحب نفوذ ایرانی نادیده گرفته شده و برخی با سنین بالاتر وارد این گذرگاه می شدند.

عاقبت مدرسه بعد از دوران ناصری

مدرسه دارالفنون به عنوان یکی از مدارس مهم و تاثیرگذار ایران به مدت هشتاد سال بعد از تأسیس آن در سال هزار و دویست و سی هجری شمسی، فعالیت مستمر و مداوم داشت. البته این فعالیت ها متوقف نشدند، بلکه معماری مدرسه دارالفنون در سال هزار و سیصد و هشت هجری شمسی و به دستور میرزا یحیی خان اعتماد الدوله قراگزلو تخریب شد تا با همت همین وزیر معارف به شکل امروزی بازسازی شود. مشیر الدوله در سال هزار و سیصد و هفده مدرسه نظام و طب را از دارالفنون جدا کرد و حالت آکادمیک مدرسه از بین رفت و تبدیل به یکی از بنام ترین و شناخته شده ترین دبیرستان های شهر شد. این دبیرستان بی همتا تا سال هزار و سیصد و پنجاه و هفت به کار خود ادامه داد تا یادگار وزیر دلسوز ایرانی پا برجا باشد. معماری مدرسه دارالفنون در سال هزار و سیصد و شصت و هشت هجری شمسی به فهرست آثار ملی ایران اضافه شد و در سال 1375 هجری شمسی درهای آن برای بازسازی و مرمت به روی عموم بسته شدند. اما متاسفانه با وجود تصویب مرمت معماری مدرسه دارالفنون، این بنای فرا تاریخی و ارزشمند ایرانی همچنان در گوشه خیابان پر رفت و آمد ناصر خسرو خاک می خورد و بدون هیچ کاربردی، سیل جمعیت این بخش پایتخت را می نگرد.