قوشمه در مراسم ها و آیین های محلی مورد استفاده قرار می گیرد - بانیما

در خراسان شمالی سه نوع قوشمه دیده می گردد: قوشمه های پنج سوراخ، شش سوراخ و هفت سوراخ (که همگی فاقد سوراخ پشت است). قوشمه بیشتر در عروسی ها به همراهی دایره یا دهلی که با دست نواخته می گردد، به اجرای آهنگ های پایکوبی می پردازد. قوشمه معمولاً از استخوان بال قره قوش یا درنا و گاهی از نی و حتی از فلز ساخته می گردد که صدای حاصل از قوشمه استخوانی بهتر و پخته است.

شمال خراسان که دربرگیرنده شهرهای بجنورد، شیروان، قوچان، درگز و اسفراین است، از جمله مناطقی است که موسیقی در آن از انواع و اقسام مختلف، حضوری قابل تأمل دارد. بخشی از موسیقی شمال خراسان، موسیقی کوهپایه ای است که توأم با فریاد بوده و در مقایسه با موسیقی جلگه، قوی تر، رساتر و گاه تندتر است. موسیقی جلگه (قوچان، شیروان، درگز) معمولاً ملایم تر و درونی تر است. اگر به پایین و مرکز نزدیک شویم به جلگه نیشابور و سبزوار می رسیم که تقریباً حاشیه کویرند و موسیقی نیز ملایم تر شده، از نرمش بیشتری برخوردار است. بخش عمده ای از ساکنان شمال خراسان را مهاجران کرد تشکیل می دهند. از آنجا که اهالی شمال خراسان همیشه از مرزبانان غیور ایران زمین بوده اند، پاسداری از مرز و بوم در مقابل اقوام مهاجم از ویژگی های زندگی آنان بوده و این ویژگی ها، تأثیر مستقیمی بر موسیقی این خطه گذاشت.

عاشق ها قدیمی ترین و اصیل ترین هنرمندان این منطقه بشمار می آیند که غالباً نوازندگانی هستند که بیشتر در مراسم جشن و شادی، از جمله عروسی ها و مراسم ختنه سوران حضور پیدا می نمایند و لذا نوع موسیقی آنها موسیقی بزمی است. سازهای خاص عاشیق ها عبارت است از کمانچه، سرنا و دهل. این نوازندگان در سطح شمال خراسان و خصوصاً شهرستان های قوچان و بجنورد دارای هویت و جایگاه خاص هستند و در بین مردم این منطقه، مجالس عروسی و ختنه سوران بدون وجود و حضور آنان لطفی ندارد؛ لذا بین عاشق ها و مجالس عروسی و ختنه سوران یک رابطه مستقیم وجود دارد. یعنی هرجا این مراسم برپا باشد، عاشق ها حضور دارند و هرجا عاشق ها حضور داشته و صدای ساز آنها به گوش رسید باید یقین حاصل کرد که در آنجا مراسم عروسی یا ختنه سوران برپاست.

قوشمه تشکیل شده است از دو زبانه (سرپیک) و دو لوله استخوانی که بر روی آن تعدادی سوراخ وجود دارد و این دو لوله در کنار هم قرار گرفته و با بست محکم می شوند. قوشمه از طریق دودست روبروی دهان قرار می گیرد و انگشتان بر روی سوراخ های دو لوله قرار گرفته و سپس با دمیدن هوای موجود در دهان به درون زبانه ها و ورود آن به درون لوله و سپس اجرای نت خوانی از طریق انگشتان بر روی سوراخ های قوشمه، آهنگ خاص ایجاد می گردد.

قوشمه سازی است مضاعف که مقدار آن بستگی به کوچک و بزرگی استخوان پرنده دارد. بر روی هرکدام از لوله های صوتی آن یک سرپیکه (قمیش) سوار می گردد، دو لوله صوتی قوشمه معمولاً بطور هم صدا کوک می گردد. اما ممکن است به ندرت شاهد کوک های مأنوس دیگری مانند کوک سوم و حتی گاه دوم باشیم. این کوک ها که اغلب از طریق نوازندگان زبردست قوشمه استفاده می گردد، در نظر اول ممکن است به حساب ناتوانی نوازنده در کوک کردن دقیق ساز گذاشته گردد درحالیکه استفاده از این کوکهای نامأنوس کاملاً آگاهانه و برای ایجاد تحرک و کسب دینامیسم بیشتر صورت می گیرد. بعلاوه نوازندگان قوشمه باز به منظور ایجاد تحرک و دینامیسم گاه دو صدای مختلف و اغلب مجاور یکدیگر را از طریق لوله های صوتی مضاعف ساز ایجاد می نمایند.

ساختمان قوشمه تشکیل شده است از دو قسمت اصلی:

1 - سرپیک (سرپیق): سرپیک را معمولاً از لوله ای فلزی از جنس برنج می سازند که درگذشته از نی استفاده می شد. این لوله در مقدار های 30 تا 40 میلیمتر است. روی این لوله را برشی به صورت موازی با آن می زنند و در آخر آن نخ های را به دورش می پیچند و محکم می کردند. هرچه تنظیم سرپیک ها دقیق تر باشد، صدای آن هم دلنشین تر می گردد. پس از آن این سرپیک ها را به لوله ها متصل و اطراف آن را با چسب محکم می کردند.

2 - لوله های صوتی قوشمه: جنس این لوله ها از استخوان بال قوش یا درنا و در موارد محدود از نی و حتی از لوله های فلزی (آنتن تلویزیون) ساخته می گردد. لوله ها معمولاً در مقدار های 145 تا 170 میلیمتر تهیه می گردد. البته در لوله های استخوانی که از پرندگان تهیه می گردد طول لوله ها بستگی به طول بال پرنده موردنظر است. بر روی هر یک از این لوله ها، سوراخ هایی در مقدار های نسبتاً مساوی ایجاد می گردد. این سوراخ ها در قوشمه ها بین پنج تا هفت سوراخ است. این لوله ها از طریق سیم های به هم متصل می شوند که در اصطلاح محلی بست می گویند.

تاریخچه و قدمت

در کتاب سازهای ایرانی به نویسندگی محمدتقی مسعودیه اینطور آمد: قوشمه قدمت زیادی دارد، در دوران قدیم سازی رزمی بحساب می آمده است و به همین منظور اکراد خراسان از آن بهره می گرفتند. قوشمه در قدیم در مراسم کشتی سنتی هم نواخته میشد و این نشان از قدمت طولانی این ساز است.

مسعودیه در ادامه این پاراگراف آورد که امروز این ساز در مراسم عروسی و ختنه سوری و سایر اعیاد و آیین ها اجرا می گردد. معین است که سیر تحول استفاده از این ساز که در ابتدا در جنگ ها اجرا میشده است، به مراسم ها و آیین ها تغییر کاربری پیدا نموده است.

ساز قوشمه به لحاظ فرهنگی به شدت تحت تأثیر فرهنگ خراسان شمالی قرار گرفته است و به همین دلیل یکی از سازهای بسیار مهم و جاافتاده در این منطقه است.

بطور عینی فرهنگ هر قوم برخوردار از دو وجه مادی و معنوی است که ساز قوشمه در قلمرو فرهنگ مادی قرار گرفته است اما رد و پای این ساز را در مراسم ها و آیین ها که در قلمرو فرهنگ معنوی آنان است میتوان مشاهد کرد.

قوشمه نوازی در تاریخ 1395/6/6 به شماره 1302 در لیست میراث ناملموس کشور به ثبت رسید.