آشنایی با موسیقی نواحی گلستان - بانیما

خبرنگاران - محمدرضا ربیعیان: سمت جنوب گلستان ناحیۀ باستانی کومش (قومس) یا استان سمنان است. از شمال با خلیج میانکاله در دریای خزر و شهرها و روستاهای ترکمن نشین و صحراهای ترکمنستان هم جوار است. از سمت شرق به خراسان شمالی و روستاهای ترک زبان و فارس زبان آن می رسد و از غرب با استان مازندران و نواحی تبری زبان آن هم مرز است. اقوام متعددی در استان گلستان زندگی می کنند، مثل ترکمن ها ، مازندرانی ها، بلوچ ها، ترک ها (آذربایجانی و قزلباش)، سیستانی ها، کردها، کولی ها و قزاق ها که در تغییر فرهنگ موسیقی این منطقه موثر بوده اند.

ترکمن صحرا

موسیقی ترکمنی شکلی از موسیقی است که در بین اقوام ترکمن ایران، ترکمنستان و افغانستان رواج دارد.

بخش کوچکی از ترکمن ها در شمال غربی استان خراسان شمالی و دامنه ها، کوهپایه ها و دشت های شمالی درگز، شیروان و بجنورد پراکنده اند. این بخش از طوایف ترکمن با سه فرهنگ کرمانجی، ترک و فارس زبان هم جوارند. اما بیشترین جمعیت ترکمن های ایران در استان گلستان سکونت دارند. ترکمن ها در بخش شرقی، مرکزی و شمالی و همچنین در مرکز استان سکونت دارند. این قوم سنی مذهبند، به زبان ترکمنی صحبت می کنند ومعیشت آنها بر پایۀ دام پروری و کشاورزی است.

طوایفی از قوم ترکمن (اُغوزها) که هزار و خرده ای سال پیش، زمان زندگی در سواحل رود سیحون واقع در ترکستان به واسطۀ امرای سامانی به دین اسلام گرویده بودند، 600 سال بعد در منطقه ای سکونت کردند که امروزه ترکمن صحرا خوانده می شود.

پیشینیان تیره های ترکمن که ترک نژادند، زمان حرکت از غرب چین و جنوب مغولستان به طرف آسیای میانه، خنیاگران دوره گردی به همراه داشتند که اوزان خوانده می شدند و راوی زندگی و رنج های مردم خود بودند. اوزان ها که کارشان ریشۀ عمیقی در آیین شَمَنیسم و پُرخوانی (آیین جادوپزشکی و موسیقی درمانی) داشت، در مدح قهرمانان ایل حماسه سرایی می کردند و بین مردم احترام ویژه ای داشتند. این راویانِ سازبه دستِ داستان ها و نغمه های مردمی از عوامل اصلی آفرینش، حفظ و اشاعۀ ادبیات شفاهی بودند. امروزه جانشینان اوزان ها را در ترکمن صحرا باغشی یا بخشی می نامند. ظاهراً واژۀ بخشی بیشتر از دو-سه قرن قدمت ندارد، چون در زمان مختوم قلی فراغی، شاعر مشهور ترکمن در قرن دوازدهم، واژۀ اوزان هنوز رایج بوده و جای خود را کاملاً به بخشی نداده بود. مختوم قلی در یکی از شعرهایش هر دو را در یک شأن به کار گرفته است: اگر سعادت به ایل رو کند، بخشی و اوزان درآیند. اوزان ها کار پُرخوانی را هم بر عهده داشتند. پُرخوانی آمیزه ای از حرکات موزون، فریادهای عمیق، خواندن ادعیه و اوراد و موسیقی بود و در باور ترکمن ها برای احضار و تسخیر ارواح خبیث و دفع آنها از جسم بیماران انجام می شد. یکی از نمونه های بسیار مشهور مراسم آیینی موسیقی درمانی در میان ترکمن ها ذکر خنجر است.

اسب، قالی و موسیقی سه مفهوم بنیادین فرهنگ ترکمنی است و این سه پیوندی عمیق با هم دارند، از جمله حضور اسب در طرح قالی ها یا تاثیر ریتم های قالی بافی و اسب دوانی در موسیقی.

ترکمن ها با موسیقی زندگی می کنند. این موسیقی که دور از لهو و لعب است، نوعی آرامش به مخاطبین القا می کند. بخشیِ ترکمن همه جا با ساز و آوازْ تاریخ قوم خویش را می گوید. او آن قدر از رنج های جانکاه می گوید که دیگر فرصتی برای شاد زیستن نمی یابد. یکی از خلیفه ها در جواب این که چرا آوازهای بخشی همیشه پر از غم و اندوه است می گوید: زیرا ترکمن ها همیشه آماج تهاجم بیگانه ها بوده اند. چطور باید شاد باشیم؟ شاید به همین دلیل است که برخلاف اغلب موسیقی های نواحی ایران، پایکوبی در فرهنگ ترکمنی جایگاهی ندارد و باز به همین دلیل است که از سازهای بادیِ مشابه سرنا و سازهای کوبه ای و خودصدا -به جز قوپوز (زنبورک)- در آن اثری نیست. بخشیِ ترکمن حتی در مجالس شاد و عروسی ها هم از حماسه ها و سرگذشت قوم خود می سراید.

مهم ترین بخش موسیقی ترکمنی ایران آثاری است که بخشی ها می نوازند و می خوانند. بخشی ها نوازندگان تامْدئرا (دوتار)، آوازخوان و داستان گو هستند. محتوای این داستان ها کم و بیش منطبق با روایات اقوام دیگر ترک زبان است. نوازندۀ قیجاق (کمانچه) هم گاهی بخشی را در نواختن دوتار و خواندن آواز همراهی می کند. گفتنی است که حضور کمانچه در این قوم کمتر از دویست سال قدمت دارد و دوتار ساز اصلی ترکمن ها است.

ترکمن ها با نی نسبتاً بلند و هفت بند موسوم به یُدیُقوم نغمه هایی می نوازند که با مناسبات زندگی شبانی از جمله چرا، جابه جایی گوسفندان و تیمار آنان مرتبط است. شاید بتوان این بخش از موسیقی ترکمنی را اصیل ترین نوع آن دانست. آنها بسیاری از نغمه ها و قطعات غنایی ترکمن را که اصالتاً متعلق به مقام های دوتار است، به مجموعۀ موسیقی شبانی خود اضافه نمودند.

اصولاً در باور ترکمن ها موسیقی ابزاری برای درمان بعضی بیماری ها است. مثلاً درمان بیماری سرخک یکی از مراسم موسیقی درمانی بود که در آن نی نواز بر بالین کودک مبتلا حضور می یافت و ساعت ها نی می زد تا بیمار بهبود یابد.

آوازهای زنان از دیگر جلوه های موسیقی ترکمن است. لالایی های مادران برای خوابیدن بچه ها با عنوان هودی یکی از نمونه های عام موسیقی در میان زنان است. دختران و نوعروسان ترکمن هم در شکایت از تحمیل همسر و در اندوه غربت و دوری از بستگان خویش، در شب های چهاردهم و بیست و هفتم ماه رمضان آوازهای گروهی حزن انگیزی به نام لَأله می خوانند.

مولودی خوانی از دیگر سنت های موسیقی دینی و مذهبی ترکمن ها است که عموماً در ربیع الاول، ماه میلاد حضرت محمد (ص)، توسط مردان و طلاب و روحانیون اجرا می شود. ذکرخوانی طلاب در حوزه های دینی هم هست.

در مجموع، موضوعات و مضامین موسیقی ترکمن را می توان در این بخش ها دید: موسیقی توصیفی و بی کلام، موسیقی منظومه ها، آوازهای عاشقانه و آوازهای مبتنی بر اشعار مختوم قلی یا شاعران دیگر، موسیقی برای درمان، موسیقی مذهبی، موسیقی کار، موسیقی شادمانی، و موسیقی عزا.

موسیقی ترکمنی چهار مضمون عمدۀ حماسی، غنایی، عرفانی (به ویژه، فرقۀ نقشبندیه) و حکیمانه دارد.

دستگاه های موسیقی ترکمنی معمولاً براساس تعداد پرده های مورد استفاده در تامْدئرا (دوتار) و نحوۀ توالی آنها از هم متمایز می شوند. مقام های موسیقی ترکمنی بر اساس چهار دستگاه است: تشنید (تجنیس)، غِئریق لار (غِرق لَر)، مُخمّس و نوایی. این چهار مقام در چهار سبک به اسامی گرگان یولی (سبک گرگان)، دامانا یولی (سبک کوهپایه)، ماری یولی (سبک مرو) و خیوه یولی (سبک خیوه) که هر کدام مربوط به ناحیه یا تیره ای خاص است، اجرا می شوند.

گرگان یولی از سایر سبک ها ساده تر است و سبک ترکمن های ساکن استارباد (استرآباد قدیم و گرگان فعلی) و دشت ترکمن.

دامانا یولی یا آرقاچ را بعضی به شیوۀ اجرایی ترکمن های خراسان و بعضی به مناطق کوهپایه ای ترکمنستان نسبت می دهند. به کار نرفتن تحریرهای ویژۀ موسیقی آوازی ترکمن که جُق جُق نام دارد، فشار آوردنِ کم بر گلو در خواندن، و خوانندگی همراه با نقل داستان از ویژگی های این سبک است.

خیوه یولی اغلب بدون همراهی قیجاق (کمانچه) اجرا می شود و از نظر مضمون، تاثیرگذارتر و شِکوه آمیزتر است. خیوه یولی اوج های بیشتری می گیرد و از جُق جُق بهرۀ بیشتری می برد. از این سبک در روایات حماسی هم استفاده می شود.

اجرای ماری یولی اصیل و سنتی است و هیچ وقت در آن از کمانچه استفاده نمی شود.

متون آوازهای بخشی های ترکمن چند دسته است:

بخش اول داستان ها و روایات منظوم و منثور مثل زهره و طاهر، غریب و شاه صنم، زین العرب، صیاد و همراه، حورلقا و همراه، اصلی و کرم، یوسف و احمد، گل و بلبل، و کوراوغلو به زبان ترکی ترکمنی است و با روایات عاشیق های آذربایجان، بخشی های شمال خراسان و عاشیق های قشقایی تقریباً منطبق است؛

بخش دوم شعرهای شاعران کلاسیک ترکمن از جمله مختوم قلی فراغی، قربان دُردی ذلیلی، آنه قلیچ مَه تاجی، ملانَفَس، دوست محمد بال قزل، آراز عاشقی، سیدی خوجه و مسکین قلیچ است؛

بخش سوم هم اشعار شاعران گمنام ترکمن است.

همنوازی سنتی در موسیقی ترکمنی معمولاً با یک دوتار، یک کمانچه و یک خواننده انجام می شود. آواز را معمولاً نوازندۀ دوتار می خواند. ویژگی موسیقی و شیوۀ اجرایی دوتار و قیجاق ترکمنی طوری است که در بیشتر لحظه ها موسیقی چندصدایی به گوش می رسد. موسیقی ترکمنی از نظر کیفیت فواصل چندان پیچیده نیست، اما پیچیدگی ریتمیک زیاد دارد.

ملودی در ترانه های ترکمنی فواصل ربع پرده ندارد و ملودی ترانه ها تابع متن کلام است. این پیوستگی به حدی است که در مواقعی، خواننده خود را از قید ضرباهنگ رها می کند و نوازنده ها هم به پیروی از او، با سکوت، فضا را برای هنرنمایی خواننده آماده می کنند.

مقام تشنید یا تجنیس در مناطق شرقی خراسان هم متداول است.

غئریق لار از دو کلمۀ غئریق و لار ترکیب شده است. غئریق به معنای پاره شده یا بریده است و لار نشانۀ جمع در زبان ترکمنی (و ترکی). غئریق در زبان ترکمنی به معنی چهل نیز هست. دستگاه غئریق لار بعد از دستگاه نوایی تکامل یافته و مشتمل بر ترکیب چهل مقام نوایی است. معمولاً مقام هایی که در این دستگاه نواخته می شوند لحنی محزون دارند.

مخمّس عنوان یکی از مقام های رایج در موسیقی خراسان هم هست.

دستگاه نوایی منسوب به امیرعلیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین میرزا بایقرا و از دانشمندان و ادبای قرن نهم هجری است که بر موسیقی دوران خود احاطۀ کامل داشته. مقام نوایی در منطقۀ تربت جام و اطراف آن نیز اهمیت بسیار دارد و از رایج ترین و همگانی ترین مقام ها محسوب می شود.

در اجرای مقام تشنید (تجنیس) از مخمّس به عنوان پیش درآمد استفاده می شود و در گردش ملودی اصلی تا سرانجام اجرا تمرکز روی پرده های ششم تا سیزدهم است. در این مقام، هنگام اجرای اصل مقام از مخمّس به عنوان گوشه ای در ملودی استفاده می کنند. تقریباً همین تفاوت ها را می توان در سبک های موسیقی ترکمنی نیز مشاهده کرد. اجرای ساده و کار مداوم روی پرده های پایین در سبک گرگان یولی، زیرترشدن همان اجرا در دامانا یولی و تحریرهای پی درپی (جُق جُق) همراه با فریادهای ناگهانی در این سبک بیانگر تفاوت های آشکار سبک های گرگان یولی و دامانا یولی است. کار مداوم با پرده های زیر در خیوه یولی و اجرای اصیل و سنتی در سبک ماری یولی نمونۀ دیگری از تفاوت های یادشده است. در سبک ماری یولی هیچ وقت از ساز کمانچه استفاده نمی شود. در میان این چهار سبک، خیوه یولی اجرایی بسیار پیچیده و ظریف دارد. سرآمدان این سبک از جمله سالار بخشی، نظرباغمه بخشی و جیگکه بخشی تاثیر گسترده ای در عمق بخشیدن به موسیقی ترکمنی داشته اند. فشار بر حنجره و فریادهای باصلابت، تزئین های پیچیدۀ صوتی همراه با گردش پی درپی ملودی و تحریر فراوان از ویژگی های دیگر سبک خیوه یولی است.

بسیاری از داستان های ترکی و ترکمنی ای که اوزان ها و بخشی ها اجرا می کنند در مقام تجنیس، مخمّس و نوایی است.

چند تن از بخشی های معاصر و مشهور ترکمن نظرلی محجوبی، عاشر گلدی گرکزی، دوردی تریک، باپلی تکه، مجید تکه، آنه بردی وجدانی، ارازمحمد شیرمحمدلی و بایرام یمودی هستند.

تعداد قطعات اصلی موسیقی ترکمنی حدود پانصد آهنگ است.

استارباد

در استان گلستان، جدا از ترکمن ها، چهار نوع موسیقی قومی وجود دارد که عبارتند از: موسیقی ترک های گرایلی، موسیقی کتولی، موسیقی گالشی و موسیقی طوایف کوچ (کولی ها، سیستانی، بلوچ، عرب و کرمانج). اساس موسیقی استارباد چند آواز یا مقام اصلی با عناوینی چون هرایی (هرایی بلند، هرایی وسط، هرایی کوتاه و هرایی دوبنده)، راسته مقام و کَلّه کَش است. بر این مجموعه باید آواز تبری (امیری) را نیز اضافه نمود که بیشتر در نواحی غربی این منطقه و بعضی نواحی کوهستانی معمول است و قدیمی ترین و اصیل ترین بخش موسیقی استرآبادی.

عمدۀ موسیقی ترک های منطقه مربوط به شهرهای مینودشت و رامیان (دشت حاجیلَر قدیم) است. موسیقی گرایلی های منطقۀ گلستان را می توان به این دسته ها تقسیم کرد: موسیقی آیینی (مولودی، سورها و سوک های ملی و مذهبی، و باورهای قومی)، ترانه ها و تصنیف ها (کار، عاشقانه، حکمت آموز، شبانی و حماسی) و موسیقی سازی برای بازی های محلی. گرایلی ها به نوازنده مست و به گروه موسیقی مستان می گفتند. مرد و زن هر دو در آوازها نقش دارند. علی صادقلو، از بخشی های رامیان، دوتارنواز و راوی بود.

منطقۀ کتول شرقی ترین منطقۀ تبری زبان و اصلی ترین بلوک استارباد است که در گذشته در محدودۀ استان مازندران قرار داشته. هم جواری با ترکمن صحرا و خراسان و تاثیرپذیری از موسیقی شرق مازندران غنای فرهنگی و هنری آن را بیشتر کرده و باعث شده است موسیقی مختلط و متنوعی در این منطقه به وجود بیاید. واژۀ کتول را بعضی پژوهشگران واژه ای سنسکریت به معنای نگهبان قلعه و هم ریشه با کلمۀ کوتوال گرفته اند. عده ای هم این واژه را تبری و به معنای شیب دانسته اند.

اساس ساختار موسیقی مقامی کتولی سه مقام آوازیِ هَرایی، راسته مقام و کَلّه کَش است. خنیاگران کتولی از دیرباز این سه مقام را براساس سلیقه و ذوق فردی و با اتکا به سنت بداهه با توجه به بلندی و یا کوتاهی جملات آن هنگام اجرا می نواخته اند. این مقام های سه گانه سرچشمۀ مقامات دیگری شدند که به نام پدیدآورندگانشان بودند؛ مثلاً مقام علی محمد صنم، مقام یحیی گالش یا مقام حسنخانی. راسته مقام ها به هرایی ها نزدیک اند. از سوی دیگر، کله کش ها (کوتاه و بلند) بیشتر توسط چوپان ها در ارتفاعات بلند کوهستان خوانده می شوند و هرایی ها در دشت و ارتفاعات کوتاه تر اجرا می شوند و ترانه ها در حوزۀ موسیقی شبانی قرار می گیرند.

بخش دیگری از موسیقی آوازی کتولی منظومه هاست که منظومه های عباس مسکین و عباس گالش از معروف ترین آنهاست. بعضی نمونه های دیگر عبارتند از: طالبا (که در حال حاضر فراموش شده)، نجما، کافر - مسلمان، حسینا، و ورقه و گلشاه. آخرین بخش از موسیقی آوازی کتولی، ریزمقام ها هستند که از مقام های اصلی گرفته شده اند و بسیاری از آنها فراموش شده اند. این بخش از موسیقی کتولی را می توان به دو دسته تقسیم کرد. دستۀ اول ریزمقام هایی که در ادامۀ راسته مقام ها و کلّه کش ها خوانده می شود و به طور کلی، صورت خلاصه شده ای از مقام های منطقه هستند که با ریتم تندتری اجرا می شوند. دستۀ دوم شامل ترانه هایی است که اختصاصاً زنان اجرا می کنند و جشن ها به ویژه عروسی ها را در برمی گیرد، مانند لاره لاره، ای چینی ام و حنا حنا و نیز آهنگ هایی مثل سرگریه که به عزاداری ها مربوط می شود.

اجرای بعضی ترانه های شادمانۀ کتولی به عهدۀ کولی ها یا گودارها بوده که بیشترشان فیوج هستند و سابقه ای قدیمی در منطقه دارند.

بیت خوانی یا بیدخوانی را هم نباید از یاد برد که از بیت خوانی های شمال خراسان گرفته شده است.

موسیقی ِ سازی کتولی را می توان به سه دسته تقسیم کرد. نخست مجموعه قطعاتی که در جشن های شادـ به ویژه عروسی هاـ اجرا می شود. مثلاً مسابقات کشتی گیری و اسب دوانی و عروس آوردن را با سرنا همراه می کردند. دستۀ دوم در پاسخ به مقام های آوازی نواخته می شد که کلیۀ هرایی ها، راسته مقام ها و کلّه کش ها را در بر می گیرد و با سازهایی مثل دوتار، نی و کمانچه اجرا می شود. گروه سوم قطعات بی کلام است و در اصل روایت پنهانی در بر دارد و حال و هوایی حماسی، عاشقانه و عرفانی بر می انگیزد. آهنگ هایی مانند ورساقی، زارنجی، شترناز، غریب و یارخدیجه نمونه هایی برجسته اند.

مهاجرپذیری منطقۀ کتول راه را برای سازهای گوناگون باز کرده است. ولی نی و دوتار و بعد از آنها کمانچه سازهای اصلی محسوب می شوند. نی کتولی از نظر ساختمان تلفیقی از لَلِه وای مازندرانی و یُدّیُقم ترکمنی است. این ساز نشان دهندۀ زندگی کتولی ها در کوهستان و زندگی بر پایۀ دام پروری و کشاورزی است. نی کتولی مانند نی چوپانان مازندرانی، چهار سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر دارد و نوع لبیِ آن از بیرون تراشیده می شود و هنگام نواختن بین لب و دندان قرار می گیرد. دوتار کتولی در دو نوع کاسه کوچک و کاسه بزرگ مثل دوتارهای شمال خراسان است. این ساز با یازده پرده به شیوۀ نواختنِ ترکمنی نزدیک تر است. کمانچۀ کتولی نیز به کاسه کوچک و کاسه بزرگ تقسیم می شود. نوع کاسه کوچک آن شبیه کمانچۀ ترکمنی است. این ساز سه سیمه نواختنش با حفظ هویت کتولی، به اجرای مازندرانی و ترکمنی نزدیک است. ساز دیگر کتولی شمشاد است که شباهت زیادی با سیکاتک مازندرانی دارد و زبانه دار است و شش سوراخ در بالا و یک سوراخ در زیر دارد. جنس این ساز که سوغات کولیان است، از چوب درخت شمشاد و یا نی خیزران است. سرنای کتولی مثل سرنای شمال خراسان است، اما کتولی ها مثل مازندرانی ها فقط از صدای بم آن استفاده می کنند. این سرنا یک سوراخ در بالا و یک سوراخ در پایین دارد. از سازهای کوبه ای کتول از دُهُل که برگرفته از دهل های جداره کوتاه خراسانی است، نباید غافل شد و نیز از دایره و تشت که ویژۀ زنان است. قبلاً نقاره زنی هم باب بوده که امروزه به کلی از میان رفته است.

بعضی از مشاهیر و پیش کسوتان موسیقی کتولی عبارتند از: عیسی فیوج، حسن معززی، مهدی بیک حسینی، حسین علی خسروی کتولی، علی اصغر خسروی کتولی، علی اصغر اصلانی، اسماعیل معززی، علی حسین قنبری، قربان علی اصلانی و علی اکبر اصلانی.

موسیقی گالش ها که دامدارند، هم در این منطقه گستردگی خاصی دارد. هرایی، بیت خوانی و همراهی نی و آواز (نی بید) و لاره لاره که در بهار می خوانند، از این دسته است.

منابع:

از میان سرودها و سکوت ها، محمدرضا درویشی، موسسۀ فرهنگی-هنری ماهور، تهران، چاپ اول: 1380؛

کوچ (بررسی موسیقی اقوام و عشایر ایران)، جهانگیر نصری اشرفی، تهران، انتشارات سورۀ مهر، چاپ اول: 1386؛

آشنایی با موسیقی نواحی ایران، هوشنگ جاوید، کتاب اول، تهران، انتشارات سورۀ مهر، چاپ دوم: 1393؛

مقدمه ای بر موسیقی ترکمن، نظرمحمد مصطفائی، ناشر: مولف، تهران، چاپ اول: 1378؛

بروشور موسیقی علی آباد کتول و شرق مازندران، محمدرضا درویشی، موسسۀ فرهنگی-هنری ماهور.

namasho.ir: نماشو: همه چیز اینجا هست از سفر و گردشگری تا ورزش و سرگرمی