خس خس نفس های خسته قدمگاه جهرم

به گزارش بانیما، خبرنگاران/فارس پیرزن با دست های لرزان چادرش را روی سرش محکم و به بنای بالای تپه اشاره نمود و گفت: همین جا، ماه مبارک هفتاد و خورده ای سال پیش بود که مرا فِضّه و برادرم را قنبر صدا زدند.

دست را حائل چشم نموده نگاهم را تا افقی که انگشت سبابه پیرزن بدانجا اشاره دارد، پیش می برم. آنجا، بنایی بالای یک تپه کوچک در دامنه کوهی معروف به البرز کوه، نقطه ای در جنوب شرقی جهرم.

به گزارش خبرنگاران ، بالای تپه بنایی سنگی کهنی با طاق های ضربی قرار گرفته و مردم آن را قدمگاه می نامند، نفس نفس زنان، پای دیوارش ایستاده ام و به گذشته ای می اندیشم که این بنای تاریخی، طی نموده است.

بنای قدمگاه که سال 1317، آندره گُدار، باستان شناس شهیر فرانسوی، بعد از عکس برداری و کارشناسی های متعدد، گفته بود؛ این متعلق به یک دوره نیست.

آندره گدار معتقد بود بخشی از بنای قدمگاه جهرم در دورۀ پیش از اسلام و بخشی دیگر پس از اسلام، ساخته شده است.

قدمگاه واژه ای است آشنا با گوش ایرانیان، عنوان بعضی مکان های زیارتی که مردم اعتقاد دارند جای پایی منسوب به یکی از معصومان یا بزرگان دینی وجود دارد یا قدیسی در دوره ای به آن مکان قدم گذاشته یا بیتوته نموده است و به همین دلیل، مقدس شمرده و زیارت می گردد.

قدمگاه های منسوب به نبی اسلام بیشتر در عربستان و هند و قدمگاه های منسوب به امامان، مثل: امام علی(ع) و امام رضا(ع) در ایران و عراق قرار دارند. بعضی قدمگاه ها نیز بقایای بازآفرینی شده زیارتگاه های پیش از اسلامند و زرتشتیان در کنار مسلمانان، بعضی از آن ها را زیارت می نمایند. بعضی از این زیارتگاه ها، مانند: قدمگاه مسجد جامع قدیمان نایین و قدمگاه علی(ع) در جهرم نیز در اصل آتشکده یا آتشگاه زرتشتیان بوده اند.

سنت فضه کردن و قنبرکردن، نیز در شهرستان جهرم، عقیده ای قدیمی بوده که بعضی در گذشته در قدمگاه که جهرمی ها آن را محل قدم گذاشتن و جای پای امام علی(ع) می دانستند، انجام می داده اند و طبق آن بعضی مادران بی فرزند، نذر می کردند اگر دختردار شدند او را به احترام ائمه، فضه، خادم حضرت زهرا(ص)یا قنبر، غلام امام علی(ع) صدا نمایند.

این مادران در صورت بچه دارشدن، در ماه رمضان و به ویژه شب بیست ویکم، با پوشاندن لباسی عربی به بچه ها و قرائت دعا در قدمگاه، دختران را فِضّه خادم حضرت زهرا(س) و پسران را قنبر یعنی غلام حضرت علی(ع) دانستند. البته این سنت در امامزاده های جهرم نیز انجام می شده است.

زنده یاد حسین حقایق جهرمی، مؤلف کتاب جهرم می نویسد: در این ساختمان، قطعه سنگ قهوه ای رنگ به ابعاد تقریبی 40×225×150 سانتیمتر، وجود داشته که با قطعه سنگ دیگری که اشعاری در وصف این بنا بر روی آن حک شده بود، به سرقت رفته است. روی سنگ مقدس، حفره ای وجود داشت که بعضی آن را جای نگهداری آتش جاوید پنداشته اند و گروهی معتقد بودند که جای سم دلدل، اسب حضرت علی(ع) است و به همین دلیل اراداتمندان آن حضرت تا چندی پیش، شب های آدینه و ایام مقدس در آن مکان به انجام مراسم مذهبی و نذر و احتیاج و برافروختن شمع می پرداختند، اما با سرقت سنگ مقدس، این مراسم هم به تدریج از بین رفت.

ساختمان قدمگاه از دوبخش تشکیل شده؛ قسمتی از آن به صورت شبستان و از هفت اتاق پشت سر هم در جهت شرقی-غربی تشکیل شده است. اندازۀ این اتاق ها متفاوت است، اما در مجموع 31 متر طول و 6/5 متر، عرض دارد. این اتاق ها به وسیلۀ ورودی های کوچک طاق دار به ارتفاع 7/1 متر با یکدیگر، مرتبطند. در زیر آخرین اتاق غربی، سردابه ای زیرزمینی است.

بخش دوم قدمگاه، بنایی هشت ضلعی با با هشت ورودی طاق دار با گنبدی به شکل چهارطاق های ساسانی است. این بنا در پشت و جنوب، دو اطاق سمت غربی و چسبیده به بنا با هشت ستون دارد که دوستون آن با ستون های اطاق ها مشترک است. همۀ ورودی های آن به بیرون و فضای باز راه دارد و فقط یکی از ورودی ها به اطاق مقابل وصل می گردد. بام بنا نیز گنبدی شکل است.

گفته می گردد که قدمگاه ها از معابد آناهیتا ویژۀ زنان بوده اند. بعضی از ساکنان محلی نیز معتقدند محل دفن، موسیقی دان مشهور ساسانی، یعنی باربد جهرمی در نزدیکی همین محل است، اما به نظر می رسد به قرینۀ قراردادن جنازه های مردگان زرتشتی در استودان در دورۀ ساسانی و وجود دو استودان در جهرم، این عقیده وجهی ندارد.

حدود 60 سال پیش، مرحوم جلال طوفان در کتاب شهرستان جهرم(1335)، نوشته است: در بالای درگاه یکی از اطاق های شرقی در داخل بنا، لوح سنگی نصب بود که اشعاری از امیرالشعرا محمدتقی سرائی(1285-1344)، شاعر معروف جهرمی در عهد قاجار و پهلوی اول، با خط خوش بر روی آن نقش بسته بود و به دلایل نامعلومی شکسته شده و از بین رفته و آگاه آن چنین بوده است:

تعال الله از این بقعۀ پاک

که نبود همچو آن در قُبۀ خاک

به نظر می رسد بنای مذکور در گذشته، آتشکده یا آتشگاهی بوده که با ظهور اسلام، نظیر هزاران بنای دیگر تغییر شکل داده و بخشی به آن اضافه نموده شده و صورت اسلامی یافته است.

نام قدمگاه جهرم در سفرنامه های تارخی بعضی چون؛ گزارش محمدحسن میرزا، مهندس قاجاری آمده است که در سال 1308ق. تدارک آمدن ناصرالدین شاه را به جهرم می دید.

در گذشته، روبرو و زیر قدمگاه، مزارها و چارطاقی های ساسانی متوفیانی وجود داشت که امروزه هیچ نشانی از آن ها باقی نمانده است.

چاهی موسوم به چاه نفت در مجاورت و آب انبار و درخت کُناری هزارساله در شمال بنای قدمگاه نیز وجود داشت که با توسعۀ خیابان های مجاور قدمگاه، امروزه هیچ اثری از آن ها نیست. به نظر می رسد جمع درخت کُنار و آب انبار و چاه، در کنار معماری خاص این بنا، بیانگر آتشکده یا آتشگاه بودن این مکان باشد.

مرمت هایی که چهار سال هم دوام نیاورد

به گزارش خبرنگاران ، اخیراً برای دسترسی به قدمگاه پله هایی از پیاده رو به سمت تپۀ این بنا کشیده شده است.

وقتی از پله هایی که به قدمگاه می رسد، بالا می رویم و داخل می شویم؛ می بینیم با اینکه چندسالی بیش نیست که داخل ترمیم و سفید شده است، اما روی هیچ کدام دیوارها خالی نیست. یک جا نوشته: من گرفتار سنگین توام، روی آن یکی دیوار نوشته: یه روز خوب هم میاد، جای تو نیز، بغلش نوشته: یادگاری از احمد و محسن و... در واقع هیچ نقطۀ این بنا از دستخط و هنرنمایی ها و یادگارنوشته های رهگذران در امان نمانده است.

البته بنای قدمگاه چند بار مرمت شده است، نخست در سال 1381 و بعد در سال 1391، اما به اعتقاد بیشتر صاحب نظران، مرمت ها چندان اصولی و بر مدار فنی نبوده است. نظری که در دید بازدیدنمایندگان عوام هم به چشم می آید.

مرمت گران زیرزمین فروریختۀ قدمگاه، را فراموش نموده و به نظر می رسد در مرمت های جدید، جزو بنا، زیرزمین به حساب نیامده است.

از دیگر سو، نمای دیوارهای داخلی بنا، با سیمان سفید، پوشانده شده که باعث از بین رفتن نمای اصلی داخلی قدمگاه شده است و چنانکه یاد شد دیوارهای سفید نیز اندک زمانی پس از مرمت و بر اثر بی توجهی، به تابلوی نقاشی و یادگارنوشته های بازدیدنمایندگان تبدیل شده است و جالب تر از همه اینکه کف بنای قدمگاه را موزائیک نموده اند!

عامل آسیب زای دیگر نیز آب نمای تعبیه شده در پایۀ این بنا بود که قطعاً به مرور نم و رطوبت آن باعث سستی پایه ها و ریزش تدریجی بنا می شد و با همت مسئولان، خوشبختانه اخیراً کنار گذاشته شده است.

مازیار الطافی، فعال میراث فرهنگی و دبیر انجمن بچه های شهر باربد، از سمن های فعال میراث فرهنگی استان فارس دربارۀ مرمت قدمگاه گفت: حفظ و مرمت بنا امری مهم و غیر قابل اجتناب به شمار می آید؛ اما متأسفانه بنای قدمگاه جهرم غیراصولی مرمت شده است. ضعف شناخت در به کارگیری صحیح فنون اجرایی در مرمت باعث شده، مثلاً به علت اینکه داخل بنا از قدیم محل تجمع معتادان و افراد ولگرد بوده و در جای جای بنا آثاری از روشن کردن آتش دیده می گردد و افرادی با ذغال دیوارهای آن را سیاه نموده بودند، این بنا سفیدکاری و رنگ آمیزی گردد.

او ادامه داد: همچنین پشت بام بنا برای جلوگیری از نم زدن، با ایزوگام پوشیده شده که به صورت غیراستاندارد، بنای قدمگاه را تهدید قرار می نماید و مغایر با اصول حفاظتی آثار تاریخی است. مرمت باید با مطالعات دقیق صورت گیرد و مستندنگاری و اطلاعات کامل معماری و مصالح این بنا همراه باشد.

الطافی در ادامه به ضرورت توجه به این بنا گفت: توسعه دادن محوطه های اماکن تاریخی جهت جذب توریست و گردشگر اهمیت بالای دارد، اما باید چند چیز را در نظر گرفت. هر محوطه سازی باید با قوانین و محیط جغرافیایی و تاریخی بنا باید مطابقت داشته باشد و از المان ها، نمادهای و یادمان های مرتبط استفاده گردد.

وی با اشاره به اینکه نخست باید نقشه حریم بنا تهیه گردد اضافه نمود: هر بنای تاریخی سه حریم دارد؛ حریم یک، دو و سه. در حریم بنای تاریخی اجازه ساخت و سازهای غیراصولی و ناهمگون با بنا ممنوع است و برای حفظ آثار باستانی باید حریم اماکن تاریخی نیز حفظ گردد. متأسفانه امروزه حریم یک و دو قدمگاه جهرم کاملاً از بین رفته است. جهت حفظ و نگهداری قدمگاه باید این بنا را از حالت رها و آزاد و در دسترس همگانی، خارج کرد و حصارکشی و ورودی خاصی برای آن در نظر گرفت.

به نظر می رسد احتیاج است سهل انگاری در نگهداری از قدمگاه به سرانجام برسد، چرا که اگر همچنان توجهی به این بنا نگردد، به زودی باید شاهد نابودی میراث هزار سالۀ نیاکان خود باشیم.

محوطه سازی قدمگاه

شهردار جهرم، نیز در گفت و گو با خبرنگاران و با اشاره به بازسازی های انجام شدۀ در محوطۀ قدمگاه گفت: ما فقط به مقولۀ محوطه سازی، کف سازی و نورپردازی قدمگاه وارد شده ایم و این امور را زیر نظر میراث انجام داده ایم. انجام مرمت بنا بر عهدۀ میراث فرهنگی است.

سیاوش قزلی اضافه نمود: برای اجرای این پروژه تا به امروز یک میلیارد و پانصدمیلیون ریال اعتبار هزینه شده که برای اتمام این پروژه سه میلیارد ریال اعتبار پیش بینی شده است.

شهردار اعلام کرد: برای نورپردازی این مکان سیزده عدد پایۀ چراغ پارکی و 26 عدد چراغ دفنی با هزینۀ بیش از 200 میلیون ریال خریداری و نصب شده است.

به گفته قزلی؛ احداث دیوار سنگی، کف سازی محوطۀ اطراف و احداث پلکان برای عبور بازدیدنمایندگان از اقداماتی بوده که در مرمت قدمگاه مدنظر قرار داشته و اجرا شده است.

آیا قدمگاه موزۀ مردم شناسی می گردد؟

به گزارش خبرنگاران ، سال هاست که سایۀ غفلت بر سر میراث فرهنگی و ابنیۀ تاریخی جهرم، به عنوان یکی از ارزشمندترین داشته های این شهر سنگینی می نماید. این سرمایۀ ارزشمند که می تواند نقش بی بدیلی در بهبود وضع مالی شهرستان و اشتغال زایی ایفا نماید به باد فراموشی سپرده شده است، هرچند مسئولان راهکارها و پیشنهادهایی نیز برای فعال شدن آن ارائه می دهند.

معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری فارس نیز با تأکید بر لزوم تبدیل قدمگاه جهرم به موزۀ مردم شناسی، با هدف حفظ بهتر این بنا و استفاده مطلوب تر از آن، گفت: ایران مقام دهم جهان در آثار باستانی و میراث فرهنگی دارد که باید از این پتانسیل در راستای جذب درآمد و فاصله دریافت از اقتصاد نفتی استفاده کرد.

هادی پژوهش جهرمی گفت: اتاق فکر برای استفاده از ظرفیت گردشگری در جهرم در راستای برنامه ریزی درآمدزا از داشته های تاریخی و فرهنگی راه اندازی گردد.

معاون استاندار و فرماندار ویژۀ جهرم نیز که با معاون سیاسی، امنیتی و اجتماعی استانداری فارس هم عقیده است، به راه کارهایی برای توسعۀ این بنا اشاره و اضافه نمود: در زمان مسئولیتم در شهرداری جهرم، برای دسترسی به محل ورودی، آبشار مصنوعی، روشنایی و... قدمگاه هزینه شد.

علی رضا صحرائیان با اشاره به اینکه این مجموعه احتیاجمند حفاظت دائمی است و باید اقداماتی برای رونق آن انجام داد، اضافه نمود: به ادارۀ میراث فرهنگی جهرم پیشنهاد نموده ایم که با شهرداری یا بخش خصوصی، قرارداد مشارکت یا اجاره منعقد نموده و مانند سایر ابنیۀ تاریخی، از این مکان برای فعالیت های گردشگری-تفریحی مانند سفره خانۀ سنتی، رستوران و ... استفاده گردد.

صحرائیان گفت: با توجه به اینکه این گونه فعالیت ها درآمدزا است مطمئناً ادارۀ میراث فرهنگی می تواند از محل درآمدها، هزینۀ ترمیم، بازسازی و نگهداری این بنا و حتی سایر بناها را تأمین کند.

فرماندار شهرستان جهرم حتی به امکان مشارکت ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی در عمران این مجموعه نیز اشاره و اعلام کرد: ادارۀ فرهنگ و ارشاد اسلامی می تواند برای ارائۀ برنامه های فرهنگی-هنری خود از این بنا استفاده کند و گام هایی نیز جهت ترویج و معرفی این بنا بردارد.

به گزارش خبرنگاران ، قدمگاه جهرم، به عنوان یکی از آثار ملی در سال 1319 به ثبت ملی رسیده است.

آسمان را ابری زمستانی پوشانده است که از قدمگاه پایین می آیم و می دانم این بنای چندهزارساله هم هنوز اگرچه با خس خس و سختی! اما نفس می کشد و شاید زبان حال این بیت امیرالشعرا سرائی جهرمی مناسب توصیف آن باشد که سرود؛

خوش هوایی بود امروز و عجب ابر و نمی/ خیز و در راه قدمگاه بزن یک قدمی!

گزارش از: فاطمه تسلیمی، خبرنگار خبرنگاران، منطقه فارس