حقایقی از تاریخچه و آداب و رسوم چهارشنبه سوری که نمی دانستید - بانیما

تاریخچه چهارشنبه سوری به سال های بسیار دور برمی شود. این جشن خود آمیزه ای از چند رسم کوچک و بزرگ است. سنت اصلی در آداب و رسوم چهارشنبه سوری برپایی آتش و خواندن شعر زردی من از تو، سرخی تو از من هنگام پریدن از روی آن بوده است.

این شعر دعایی بوده است که ایرانیان از قدیم برای آتش می خواندند و از آن می خواستند تا بیماری ها و کسالت ها و نگرانی های سالی که گذشته را از آن ها بگیرد تا سال جدید را با شادکامی و سرزندگی شروع کنند. چهارشنبه سوری همچنین اولین پایکوبی برای پیشواز بهار شمرده می شود.

تاریخچه چهارشنبه سوری

قدیمی ترین اشاره به چهارشنبه سوری را می توان در کتاب تاریخ بخارا نوشته ابوبکر محمد بن جعفر نرشخی (286 تا 358 هجری قمری) پیدا کرد. آنجا که می نویسد:

در شاهنامه هم اشاره هایی به این جشن شده است که از قدمت آن خبر می دهد. از داستان رزم بهرام چوبینه با پرموده پسر ساوه شاه اطلاعاتی می شود به دست آورد. بخشی از این داستان را با هم می خوانیم.

هنگامی که هر دو سپاه آماده رزم بودند، ستاره بینی بهرام را پند می دهد که:

ستاره شمر گفت بهرام را

که در چارشنبه مزن کام را

اگر زین بپیچی گزند آیدت

همه کار ناسودمند آیدت

یکی باغ بد در میان سپاه

از این روی و زان روی بد رزمگاه

بشد چارشنبه هم از بامداد

بدان باغ کامروز باشیم شاد

ببردند پرمایه گستردنی

می و رود و رامشگر و خوردنی

…

ز جیحون همی آتش افروختند

زمین و هوا ار همی سوختند

همچنین داستان گذر سیاوش از آتش برای نشان دادن پاکی خود را هم دلیلی بر برپایی این جشن می دانند.

معنای لغوی چهارشنبه سوری

عبارت چهارشنبه سوری از دو کلمه تشکیل شده است که یکی به معنی روزی از روزهای هفته و دومی شکلی دیگری از کلمه سرخ است.

آداب و رسوم چهارشنبه سوری

چند روز قبل از چهارشنبه آخر سال، مردم به کوه و بیابان می رفتند و هیزم جمع می کردند. قبل از غروب این هیزم ها را را در حیاط خانه، میدان شهر یا کوچه و برزن ها در دسته های فرد با فاصله از هم می چیدند.

اندکی پس از غروب، آتش بر پا می کردند و از روی آن می پریدند. کسی نمی بایست به آتش فوت می کرد. اهل خانه همگی از روی آتش می پریدند. برای خاموش کردن آتش، آن را به حال خود رها می کردند تا خاموش شود یا روی آن آب می ریختند.

آیین های فرعی

آداب و رسوم چهارشنبه سوری شامل آیین هایی غیر از روشن کردن آتش هم بوده است که شاید برای نسل جوان چندان هم آشنا نباشند. آیین های مختلف دیگری هم در بخش های گوناگون ایران در زمان این جشن انجام می شود.

برای مثال، در تبریز مردم به چهارشنبه بازار می فرایند که خیلی زیبا با چراغ و شمع نورافشانی شده است. هر خانواده یک آینه، دانه های اسفند و یک کوزه برای سال نو خریداری می کند.

در برخی دیگر از نقاط کشور، روز بعد از چهارشنبه سوری خانه تکانی شروع می شود. در شیراز، مردم آش رشته می پزند و برای خانه های همدیگر می برند. مهم ترین و مرسوم ترین آیین های مرتبط با چهارشنبه سوری به قرار زیر است.

کوزه شکنی

در بیشتر شهرهای ایران کوزه ها را پس از پریدن از روی آتش می شکنند؛ منشأ این آیین احتمالا به این عقیده برمی شود که پریدن از روی آتش باعث انتقال بدیُمنی اهالی خانه به داخل کوزه می شود و شکستن شان بدیمنی را از بین می برد.

در بین مناطق مختلف در چگونگی شکستن کوزه تفاوت های اندکی وجود دارد. در تهران یک یا چند سکه درون کوزه جدید می گذارند و بعد از فراز بام به درون کوچه پرت می کنند.

تا اوایل دوره پهلوی، بسیاری از کسانی که در تهران ساکن بودند عادت داشتند که به نقاره خانه بفرایند و در اوقات مشخص همراه با نواختن نقاره کوزه هایشان را به زمین بزنند.

در خراسان، قبل از شکستن کوزه، مقداری زغال، نمک، و سکه در آن قرار می دادند و بعد هر عضو خانواده با گرداندن کوزه به دور سر خویش، هرگونه بدیمنی و حادثه بد را به کوزه منتقل می کرد. در آخر کوزه از بالای پشت بام به کوچه می انداختند.

در شرق و جنوب شرق ایران، معمولا به جای کوزه های نو، کوزه های بدون استفاده را انتخاب می کردند. شاید این رسم ریشه در نکته ای بهداشتی داشته باشد. ایرانیان باستان به این عقیده داشتند که نباید ظروف سفالین را بیش از یک سال در خانه نگاه داشت و چون سال به خاتمه خود نزدیک می شد و شب سوری می رسید، ظروف سفالین خانه را می شکستند.

ظروف سفالین بی لعاب هستند، زود کثیف و آلوده می شوند و چون نمی شود آن ها را شست یا پاک کرد، تنها چاره شکستن آن هاست. از سوی دیگر با این کار تقاضا برای خرید کوزه های تازه بالا می رفت و باعث رونق کار استادکاران کوزه گر هم می شد و از کسادی بازار و بیکاری آن ها جلوگیری می کرد.

آجیل مشکل گشا

در گذشته پس از خاتمه آتش افروزی، اهل خانه دور هم جمع می شدند و آخرین ذخیره دانه های نباتی را روی آتش با نمک بو می دادند و می خوردند. این دانه ها ممکن بود تخمه هندوانه، گندم، فندق، تخمه کدو، پسته، تخمه خربزه، بادام، نخود و شاهدانه باشند.

اعتقادشان بر این بود که هر کس از این معجون بخورد در قیاس با دیگران خلق و خوی مهربان تری می یابد و کینه و حسد از وی دور می شود.

قاشق زنی

در این رسم، جوان ها اعم از دختر و پسر، تکه پارچه ای روی خودشان می کشند تا شناخته نشوند و به خانه اقوام و همسایگان خود می فرایند. صاحبخانه از صدای قاشق هایی که به کاسه ها می خورد متوجه می شود و به کاسه های آن ها آجیل چهارشنبه سوری، شیرینی، شکلات، نقل و پول می ریزد.

شال اندازی

شال اندازی هم یکی دیگر از آداب و رسوم چهارشنبه سوری است که در بیشتر روستاها و شهرها رواج داشته است و تا به امروز هم در شهرها و روستاهای همدان، زنجان و برخی نقاط دیگر اجرا می شود.

در این رسم جوانان با گره زدن چندین دستمال حریر و ابریشمی طنابی رنگین و بلند می سازند، از راه پلکان خانه ها یا از روی دیوار به پشت بام می فرایند، آن را از روزنه دودکش وارد منزل می کنند و خودشان سر دیگرش را در بالای بام به دست می گیرند. بعد با چند سرفه بلند صاحبخانه را متوجه خودشان می سازند.

صاحبخانه ها که منتظر چنین چیزی هستند، به محض مشاهده طناب رنگین، چیزی را که قبلا آماده کرده بودند در گوشه شال می ریزند و گره می زنند. بعد از این، با یک تکان ملایم طرف مقابل را آگاه می کنند که هدیه سوری شان حاضر است. آنگاه شال انداز شال را بالا می کشد.

چیزی که صاحباخانه در شال ریخته است هم هدیه چهارشنبه سوری است و هم فال. اگر هدیه نان باشد نشانه نعمت و اگر شیرینی باشد نشانه شیرین کامی و شادمانی است. انار نشانه کثرت اولاد در آینده، گردو نشان طول عمر، بادام و فندق نشانه استقامت و بردباری در برابر دشواری ها، کشمش نشانه پرآبی و پربارانی سال نو و سکه نقره نشانه سپیدبختی است.

در برخی مناطق، نوعی خواستگاری غیر مستقیم هم وجود داشته است. به این صورت که در این مراسم پسری که قصد داشت با دختری ازدواج کند با این روش پاسخ را از دختر می گرفت.

فال گوشی و گره گشایی

فال گوش ایستادن یکی از آداب و رسوم چهارشنبه سوری است که در آن دختران جوان نیت می کنند، پشت دیواری می ایستند و به سخن رهگذران گوش فرا می دهند و سپس با تفسیر این سخنان پاسخ نیت خود را می گیرند.

سخن آخر

در سال های اخیر، به جای اجرای چنین سنت های زیبایی، برخی از مردم به ترقه بازی روی آورده اند و شهر را به صحنه جنگ بدل می کنند. متأسفانه، هر سال به جای این که با جشن دریافت چهارشنبه سوری همگی با هم به استقبال بهار برویم اتفاقات ناگواری برای خود و خانواده رقم می زنیم.

امیدوارم سال جدید را پر امید شروع کنیم در حالی که پشت سرمان غم ها و بیماری هایمان را به آتش سپرده باشیم، نه خودمان را!