کبوترخانه؛ اعجاز معماری ایرانی - بانیما

کبوترخانه های ایرانی مانند بسیاری از مظاهر هنری ایران ناشناخته مانده اند. این در حالی است که این برج های زیبای کبوتران به عنوان زیر ساخت تاسیسات کشاورزی در تمام سرای ایران از کناره های شرقی دریاچه ارومیه گرفته تا کویر یزد، میبد و بعضی روستاهای نطنز و کاشان و از جنوب خراسان و طبس گرفته تا گوشه و کنار شهرها و آبادی های این سرزمین حضوری پیوسته داشته است.

تنها در حوالی اصفهان بیش از سه هزار برج زیبای کبوتر وجود داشته است و استان یزد نیز در شهرستان میبد یکی از زیباترین کبوترخانه ها را در خود جای داده است.

طراحی و عملکرد کبوترخانه ها بسیار جالب و عالمانه بوده به گونه ای که در جذب کبوتران و خلق زیستگاهی امن برای کبوتر، حیرت انگیز بوده است. کبوترخانه ها مانند دژ نظامی در برابر همه دشمنان کبوتر که کم هم نیستند، مقاوم و نفوذ ناپذیر بوده اند.

ساختار معماری کبوترخانه به گونه ای بوده که نه تنها در برابر پرندگان شکارچی مانند قوش، جغد و کلاغ فکر و اندیشه شده، بلکه هرگز پرندگان مهاجم را نیز درون برج ها راهی نبوده است. زیرا نحوه ساخت این کبوترخانه به گونه ای بوده که امنیت همراه با آرامش و آسایش کبوتران را تأمین می نموده است.

فضای داخلی کبوترخانه ها گاه محل اجتماع بیش از 25 هزار کبوتر بوده است.

دقت در اجرای این برج های کبوتر به حدی بوده است که درصد اشتباه ورود پرندگان مزاحم را به صفر می رسانیده زیرا اگر حتی یک مورد پرنده یا حیوان مهاجمی به درون این کبوترخانه راه می یافت، هرگز هیچ کبوتری احساس امنیت نمی کرد و کبوترخانه خالی از حضور کبوتران می شد.

فضای داخلی کبوترخانه آن چنان امن و مفرح بود که گاهی محل تجمع حدود 25 هزار کبوتر می شد.

آشیانه ها از مصالح کاهگل ساخته شده بود که در تابستان بسیار خنک و به گونه ای بوده است که باد در فضای آن جاری بوده و برعکس در زمستان گرم و از وزش بادهای سرد محلی در امان بوده است.

همه این تمهیدات منجر به خلق این شاهکارهای معماری یعنی کبوترخانه های ایرانی شده است.

قطر سوراخ های ورودی کبوتران به داخل برج ها به مقدار ای ساخته شده است که تنها کبوتران می توانستند وارد آن شوند و پرندگان مهاجم قادر به ورود به داخل آن نبودند.

عملکرد مالی کبوترخانه ها در گذشته بر کسی پوشیده نیست، زیرا این مکان ها زمانی کارخانه ساخت مرغوب ترین کود دنیا شناخته می شدند.

از علوم دیگر در ساخت برج های کبوتر عالمانه بهره برده شده است، علومی مانند استفاده از دانش فیزیک با توجه به اصل تشدید، به منظور توجه و پرواز همزمان دسته جمعی حدود 14 هزار تا 25 هزار کبوتر در اثر برخاستن ناگهانی که ارتعاشات بسیار قوی را در پی دارد.

هندسه و ریاضیات به خاطر به حداکثر رساندن سطح در حجمی ثابت و بهره گیری از اصول زیباشناختی آن چشمگیر است. دانش جانورشناسی و روان شناسی جانوری از دیگر علومی است که در ایجاد تجهیزات دفاعی کبوترخانه و تمهیدات مکانیکی، بیولوژیکی و شیمیایی برای مبارزه با دشمنان کبوتر اعمال می شده است.

معماری داخلی کبوترخانه ها استثنایی است؛ عظمت این بناها هم به سبب گستردگی و شکوه و هم به سبب تنوع در فرم، اعجاب برانگیز است و این بناها مانند سایر آثار معماری ایرانی هم از عملکرد وافر و هم از فرم زیبایی پیروی نموده است.

کبوترخانه ها از تجربیات ارزنده کشاورزی سنتی یزد و اصفهان هستند. در یزد دو برج کبوترخانه میبد و کسنویه به جای مانده است.

برج کبوترخانه میبد در جنوب شرقی باروی قدیم میبد (محل کنونی فرمانداری میبد) واقع است و بنا از خارج به صورت برجی مدور و آراسته به نقش های ویژه و از داخل دارای سه طبقه و مجهز به هزاران لانه برای جلب و نگهداری پرندگان مهاجر است.

برج کبوترخانه هم به لحاظ حمایت از پرندگان بی پناه و هم به جهت استفاده ای که در گذشته از کود آنها برای کشاورزان می کردند قابل توجه است.

قدمت برج کبوترخانه میبد به دوران قاجار بر می گردد و در لیست آثار ملی به ثبت رسیده است. این برج به صورت استوانه ای ساخته شده و دارای تزئینات قطاربندی آجری و گچی است که مانع تردد مارها به داخل برج می گردد ولی در برج های مکعبی و چند قلو ترفندهای دیگری مانند ایجاد قوس به داخل صورت گرفته و زمانی که کبوتران احساس خطر می نمایند به طور ناگهانی به پرواز در می آیند که این امر موجب ایجاد ارتعاشی داخل برج می گردد و برای برطرف این مشکل، علاوه بر ساختن یک طبقه در میانه برج، طاق هایی بین استوانه خارجی و داخلی ایجاد نموده اند تا طول برج کاهش یافته تا ضمن استحکام سازه از ارتعاشات نیز جلوگیری کند.

نوارهای گچی اطراف دیوار، تله مارگیر، گنبد کنگره دار و طاق بندی با گچبری های خاص از دیگر ویژگی های برج کبوترخانه میبد است.

پیش از رواج کودهای شیمیایی کشاورزان منطقه ها کویری یزد و اصفهان از فضله پرندگان برای افزایش بهره وری خاک استفاده می کردند و برای این منظور بناهایی را که کبوترخانه نامیده می شد در اطراف آبادی ها می ساختند.

متاسفانه عملکرد پرسود این بناهای با ارزش که در کار کشاورزی بنیادی حیاتی دارد، بر جامعه ما پنهان مانده است.

این بناهای شگفت آور کارخانه ساخت مرغوب ترین کود شناخته شده دنیا هستند.

دنیایان ایرانیان را حساس ترین انسان های دنیا معاصر در حفظ و حراست از آثار باستانی خویش می دانند به همین علت بر ماست که چون گذشته در حفظ مواریث فرهنگی از جمله اندیشه دل سوزانه برای بازمانده این برج های دل انگیز کبوتران، که هر کدام یک جاذبه توریستی است، با یکدلی و همکاری سازمان میراث فرهنگی، سازمان ایرانگردی و دنیاگردی، سازمان حفظ محیط زیست، وزارت جهاد کشاورزی، دانشکده های باستان شناسی و معماری و سایر سازمان های مرتبط، در حفظ این آثار اعجازانگیز معماری، که زیرساخت ارتقای صنعت کشاورزی این مرز و بوم است، همت کنیم.

منبع: مهر

گردآوری و تنظیم: تحریریه خبرنگاران

لطفا در نشر دانسته های خود کوشا باشید.

برداشت و استفاده غیرتجاری از مطالب این وب سایت، حتی بدون ذکر منبع آزاد است.