صنایع دستی بافتنی کهن؛ ناگفته هایی از صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه (بخش چهارم) - بانیما

در سری مقالات صنایع دستی کهن منطقه کرمانشاه، به معرفی برخی از آثار هنری و دستی کهن این خطه می پردازیم. در این مقالات کوشش می گردد گوشه و چکیده ای از این هنرها که تا حدودی نیز در حال منسوخ شدن است، با پایبندی به لفظ به کار گرفته شده محلی معرفی گردد. هدف این مقالات معرفی هنرهای کمتر شناخته شده و کهن است.

کلاش

کلاش لفظ محلی گیوه است. این هنر سنتی کاربردی از صنایع دستی کرمانشاه است. کلاش در کرمانشاه انواع مختلفی دارد که در ادامه به نمونه هایی از آن اشاره می گردد.

کلاش زیر آجیده (آج دار)

کلاش زیر آجیده از بافتنی های سنتی و اصیل منطقه کرمانشاه است که حداقل قدمتی 300 ساله دارد. رویه آن با قلاب و نخ پنبه است و زنان آن را می بافند؛ درست کردن زیره آن کار مردان است. زیره این نوع کلاش، دو لایه چرم است که در دو تخته چوب قرار می گیرد. سپس با سوزن جوال دوز و استفاده از نخ پشمی یا پنبه ای، آج هایی در زیر آن ایجاد می نمایند که سر نخورد.

زیر آجیده را بیشتر زنان و مردان مسن استفاده می نمایند، این نوع کلاش (گیوه) بیشتر در شهرهای صحنه و کنگاور کرمانشاه بافته می گردد. حتی در گذشته از این نوع کلاش بیشتر برای مراسم رسمی استفاده می شده است.

کلاش زیر پارچه ای

این نوع کلاش (گیوه) که زیر آن کار دست مردان است، با استفاده از تکه های پارچه تهیه می گردد. رویه کلاش زیرپارچه ای را زنان با استفاده از نخ پنبه ای و سوزن جوال دوز می بافند.

این بافتنی سنتی بیشتر در شهرهای پاوه، جوانرود، روانسر، ثلاث باباجانی، نودشه و هجیج (از توابع کرمانشاه) بافته می گردد. این هنر سنتی که سابقه سیصد ساله دارد، تنها کفشی است در جهان که تا به تا ندارد و رویه آن سفید و زیره آن معمولا آبی و قرمز است.

کلاش زنانه

امروزه در شهر کرمانشاه کلاش زنانه را بیشتر زنان و دختران می بافند و در بافت آن از رنگ های شاد و متنوع استفاده می گردد. کلاش زنانه فروش بالایی دارد. زیره این گیوه، لاستیکی پرس شده است و برای رویه آن از ابریشم یا پلی استر استفاده می گردد.

کلاش زیره لاستیکی

کلاش زیره لاستیکی انواع مختلف دارد. برای ساخت یک نوع آن، ابتدا لاستیک را با مهارت خاصی برش داده و به مقدار های مختلف پا، آن را با تیغه های تیزی می برند. سپس رویه آن را مردان و زنان با نخ پنبه ای و جوال دوز می بافند. معمولا زنان و مردان از این نوع کلاش (گیوه) استفاده می نمایند.

نوع دیگر زیره لاستیکی، نسبتا تازه است. زیره این نوع، قالبی و پرس شده است. امروزه بیشتر از نوع زیر پرسی استفاده می گردد. نوع زنانه و مردانه این هنر دستی اصیل و سنتی، امروزه از بازار فروش و رونق خوبی برخوردار است. بیش از سه هزار نفر در این رشته به صورت پاره وقت به کار مشغول هستند و فراوریات خود را در بازار عمده فروشان کرمانشاه، که بیش از پانزده مغازه عمده فروشی است، به فروش می رسانند.

چیت (حصار سیاه چادر)

چیت یا چیخ وسیله ای برای حصار سیاه چادرهای عشایری است. این نوع دست بافت سنتی، شبیه حصیر است؛ با این تفاوت که در چیت از نقوش سنتی و متنوع استفاده می گردد، اما در حصیر بافی علاوه بر اینکه بدون طرح و نقش است، مواد اولیه آن به صورت خام است و روی آن کاری انجام نمی گیرد. در بافت چیت، از پشم های رنگی و نقوش مختلف و متنوع استفاده می گردد و برای انجام کار احتیاج به تجربه کافی و مهارت است. علاوه بر این، نی های به کار گرفته برای بافت چیت ضخامت بیشتری دارد و ضروری است قبل از کار، نی ها با مهارت خاصی تراش داده شوند.

چیت در زندگی عشایر از اهمیت بالایی برخوردار است. شهرستان های اسلام آباد غرب و گیلان غرب از عمده ترین مراکز بافت چیت هستند. روستای لاته چقا عسکرآباد در گیلان غرب، دارای برترین نوع چیت در طرح ها و رنگ های منحصربه فرد است.

مواد و مصالح اولیه چیت، نی تراش داده شده است که از مصالح بومی محلی است. این نی در کنار سراب ها و برکه ها می روید. چیت را با استفاده از موی بز و پشم های رنگی می بافند.

این هنر دستی عشایری، به وسیله زنان و به صورت گروهی و فردی بافته می گردد. چیت از صنایع دستی داری است؛ دار آن عمودی است و از چوب های محلی در ساخت آن استفاده می گردد. سپس به یاری این دار، هنرمندان سنتی کار منطقه، چیت را می بافند.

انواع چیت

چیت یا چیخ انواع مختلف دارد و در مقدار های مختلف، بنا به کاربرد آن بافته می گردد. معمولا در چهار مقدار کوچک، میانه، بزرگ و بزرگ تر بافته می گردد. هر مقدار آن برای کار خاصی نظیر دور سیاه چادر، دور اغلب بره ها، حصار کلین (انبار) سیاه چادر یا دور کلانان (آبدارخانه) استفاده می گردد.

مهم ترین، برترین و هنری ترین نوع چیت، چیت تپک است. برای بافت سایر چیت ها، معمولا از نی های ریزتر و به صورت سالم استفاده می گردد. اما در بافت چیت تپک از نی های بزرگ استفاده می نمایند. ابتدا نی را به دو لاته شکاف داده و آن را می تراشند تا صاف شوند. سپس زنان با ذوق و اشتیاق، با استفاده از پشم های رنگی، با الهام از نقش های سایر بافتنی های گذشته و تجربه های به دست آمده، چیت را می بافند. آن ها با پیچاندن نخ های پشمی رنگی دور نی های تراش داده شده، چیت را آماده نموده و نقش های خود را اجرا می نمایند. سپس آن را به طول هشت، ده یا دوازده متر و عرض حدود 180 سانتی متر تا 2 متر می بافند. در سرانجام اضافی های طول آن را با ابزار تیزی مرتب و یکنواخت می نمایند. در مرحله آخر کار، دواری را که حدود ده تا پانزده سانتی متر عرض داشته و قبلا به مقدار طول چیت بافته و آماده شده است را با دست به دور چیت می دوزند.

قدمت و سابقه چیت

طبق آنالیز های اجرا شده، اولین زیرمقدارای بشر نی های بافته شده است که دقیقا چیت همین ویژگی را دارد. بنابراین می توان گفت که چیت اولین زیرانداز بشری است. بعدها در تار آن را به جای نی، از نخ پشمی استفاده کردند که به این ترتیب گلیم به وجود آمد. تکامل یافته تر آن، فرش است. بنابراین چیت در ابتدا به عنوان زیرانداز مورد استفاده بوده است. تداوم آن تا به امروز به این علت است که این صنعت دستی کاملا کاربردی است.

هما طور که اشاره کردیم، این صنعت دستی از نی، موی بز و پشم بافته می گردد. وجود موی بز در بافت آن باعث شده تا علاوه بر اینکه مقاومت آن در مقابل باد، باران و حمل و نقل بیشتر گردد، تا حدودی از نفوذ حشرات موذی نظیر مار و عقرب نیز به نزدیکی سیاه چادر جلوگیری کند. ببنابراین امنیت افراد داخل آن تا حدودی تامین می گردد.

نقش های چیت

نقش های چیت معمولا ذهنی است و با استفاده از تجربیات سایر بافتنی های گذشته و آموزش های استاد - شاگردی یاد داده شده و بافته می گردد. بسیاری از نقوش روی چیت، همچون نقوش دیگر هنرهای دستی، بی تاثیر از نقش های محیطی و سایر بافتنی ها نیست. به علاوه این نقوش نمادین، الهام گرفته از طبیعت، محیط اطراف و آداب و رسوم و اعتقادات مردم منطقه است. از طرف دیگر، برخی نقوش روی چیت، برگرفته از مسائل روحی و روانی بافنده آن است.

از نقوش مورد استفاده روی چیت تپک می توان به نقش هایی طاقه ای طاووس، خروسی، شکار عقاب، ستاره، غاز، طاووس، آهو، گوزن و کبک با ترکیب نقوش هندسی را نام برد.

رنگ چیت

رنگ چیت ها معمولا طبیعی است. به همین علت سال ها پس از بافت در جلو آفتاب، باد و باران، رنگ طبیعی آن ها حفظ می گردد. در چیت هایی که حصار سیاه چادر است یا برای محل نشستن مردان بافته می گردد، معمولا رنگ های قرمز، قهوه ای، مشکی، سبز و نارنجی بیشتر به کار می رود. این امر در ایجاد فضای سنگین در قسمت نشیمن مردان اهمیت بسزایی دارد. به این جهت برای چیت قسمت نشیمن مردان و مهمانان، معمولا رنگ های سنگین استفاده می نمایند تا وقار و متانت آن حفظ گردد.

چیت حصار معمولا از نی تراش داده نشده و از پشم طبیعی و موی مشکی بز است. برای حصار جاهای دیگر معمولا از چیت ساده یا ترکیبی از چیت تپک و چیت معمولی استفاده می گردد.

ابزار مورد احتیاج برای ساخت چیت

نی

نی را معمولا از نیزارهای محیط اطراف بافندگان می برند. این محیط معمولا سراب ها و برکه ها است که نی به صورت خودرو در آنجا رشد می نماید. بعد از برش، نی را خشک می نمایند و پوست ان را می گیرند. سپس نی را تراش می دهند و به مقدار طرج چیت مورد نظر درمی آورند تا مورد استفاده قرار گیرد.

پشم

پشم محلی برای استفاده در چیت را ریسیده و به مقدار مورد احتیاجشان تهیه می نمایند. پس از آن، پشم را به روش سنتی رنگ آمیزی و استفاده می نمایند.

چوب

برای بافت چیت از دار یاری می گیرند. این دار بسیار ساده است و برای ساخت آن از سه قطعه چوب استفاده می گردد. معمولا با توجه به محیط، دو تکه چوب انتخاب می نمایند و آن را در زمین می کارند تا به ارتفاع سینه بافنده چیت برسد. سپس یک قطعه چوب دیگر را به صورت افقی روی شاخه دو چوبِ کاشته شده قرار می دهند.

سنگ

با توجه به محیط کوهستانی منطقه کرمانشاه، سنگ های صاف و بیضی را به تعداد نقش هایی که مورد احتیاج چیت است انتخاب می نمایند و نخ ها را به دور آن ها می بندند.

قلما سنگ (قلاب سنگ)

قلاب سنگ همان فلاخن است و از بافتنی های سنتی و اصیل منطق کرمانشاه به شمار می آید. مردان و جوانان علاقه مند آن را می بافند. معمولا قسمت کشی قلما سنگ بین 20 تا 30 نخ پشم است. قلما سنگ پس از بافت، حدود 5 تا 7 سانتی متر عرض و 20 تا 30 سانتی متر طول دارد.

چله آن به یاری انگشت شست پای چپ، انگشت سبابه دست چپ و با دست راست بافته می گردد. ابتدا و خاتمهی قلما سنگ برای بستن قفل، دسته دارد. بعد از قفل، دسته قلما سنگ در ابتدا و خاتمهی دو لایه برآمدگی ایجاد شده است. داخل دو لایه را نخ می گذارند تا هنگام چرخش قلاب سنگ برای پرتاپ، سنگ میان آن نیفتد.

بعلاوه برآمدگی های دو طرف بعد از قفل باعث می گردد هنگام پرتاب سنگ، صدایی ایجاد گردد که باعث رعب طرف مقابل خواهد شد. این برآمدگی دو طرف را در اصطلاح محلی کرمانشاهی توپک می گویند.

پس از بافت دهانه قلما سنگ، نوبت به دو دسته می رسد که به دو حلقه دهانه بافته می شوند؛ دسته ای که نمی توان آن را به دهانه گره زد، بلکه باید به آن بافته گردد. این موضوع در نشانه گیری قلما سنگ و اندازه پرتاب آن تاثیر دارد. علاوه بر این بلندی دسته ها نیز همراه با نیروی دستی که آن را پرتاب می نماید، در بُرد سنگ بسیار موثر است.

ناگفته نماند که یکی از دسته ها در خاتمه، حلقه ای دارد که برای عبور انگشت کوچک دست راست است تا هنگام پرتاب سنگ، دسته از دست رها نگردد. این موضوع در سرعت تکرار پرتاب سنگ نیز موثر است.

بی تردید قلما سنگ اولین صنعت دستی دفاعی بشر است که با استفاده از مو و پشم ساخته می گردد. از این وسیله دفاعی، هم برای جنگ و درگیری استفاده می نمایند و هم برای شکار و راهنمایی گاو و گوسفند و دیگر احشامی که فاصله زیادی با آن دارند و برد پرتاب سنگ با دست خالی به آن ها نمی رسد. به این دلایل این بافتنی اصیل و سنتی و هنر دستی در بین مردم استان کرمانشاه از ویژگی های خاصی برخوردار است.

رنگ قلما سنگ معمولا قرمز و نارنجی، با ترکیبی از سفید و سیاه است. در بافت این هنر دستی بیشتر رنگ های گرم به کار برده شده است. امروزه قلاب سنگ هنوز هم در روستاها و در میان جوانان بافته می گردد و کاربرد دارد. اما روزبه روز از فراوری آن کاسته می گردد.

قلاب سنگ سابقه چند هزار ساله دارد و یکی از ابزارآلات جنگی حضرت داوود پیامبر بوده است.