تنهایی و طبیعت بشر

به گزارش بانیما، جان کاسیوپو و ویلیام پاتریک در کتاب تنهایی نوشتند: طبیعت بشر و نیاز به پیوند اجتماعی، فصل اول، بخش اول - کیتی بیشاپ وسط پدربزرگ ها و مادربرزگ هایش، و خاله ها و دایی هایش و بچه های آن ها بزرگ شد، در اجتماعی کوچک که بر پایۀ روابط صمیمانه به وجود آمده بود. تمام دوران بچگی کیتی در رویداد های خانوادگی، ورزشی، موسیقایی یا مراسم کلیسایی، و در کنار همین آدم های صمیمی گذشت. اما حقیقت آن بود که کیتی لحظه شماری می کرد تا از آنجا بزند بیرون. علی رغم همۀ این باهم بودن ها، همیشه حس می کرد که تا حدی به آنجا تعلق ندارد و وقتی دبیرستانش تمام شد، آمادۀ تغییر بود. پول تحصیل در دانشگاه های شبانه روزی را نداشت و برای همین چهار سال بعد را در خانه ماند و از آنجا به محل تحصیلش رفت وآمد کرد. ولی به محض اینکه مدرکش را گرفت، تا جایی که در توانش بود دور شد تا بتواند در صنعت نرم افزار مشغول به کار شود.

به گزارش ترجمان علوم انسانی، در ادامه این مطلب آمده است: لازمۀ شغل تازۀ کیتی این بود که از شهری به شهر دیگر برود و در هر کدام از این شهر ها چند هفته ای بماند. کیتی همچنان هفته ای یکی دو بار با مادر و خواهرش حرف می زد، ولی اکنون این تماس از توی آشپزخانه و از طریق گوشی و لپ تاپ و تلفن انجام می شد. بعد از شش ماه که به این ترتیب سپری شد، کیتی پی برد که نمی تواند خوب بخوابد. در واقع به نظر می آمد همۀ بدنش کوفته است. اگر کسی در اطرافش سرماخوردگی یا آنفلوانزا داشت، او هم به آن بیماری مبتلا می شد. به جز ساعت های طولانی ای که در سفر بود یا مشغول کار، با کلاس های یوگا کوشش می کرد کمردرد و گردن درد ناشی از ساعت های متمادی کار و سفر را تسکین دهد، وقت زیادی را جلوی تلویزیون می گذراند و مستقیم از داخل بسته بندی بستنی می خورد.

شش ماه از زندگی جدید و مستقل کیتی کافی بود تا نزدیک به هفت کیلو اضافه کند و واقعاً احساس کند بدبخت شده است. علاوه بر چاقی، فکر می کرد زشت و بی قواره هم شده است. پس از اقامتی کوتاه و ناخوشایند در خانه ای که محل کارش هم بود و مشاجره ای لفظی با یکی از همسایگان، حتی به شک افتاد که بیرون از آن شهر کوچک، که تا آن اندازه باعث می شد حس کند زندانی شده است، هیچ وقت جامعه او را نپذیرفته است.

برای پی بردن به تنهایی کیتی بیشاپ نیازی به مدرک روان شناسی نبود. تنهایی کیتی از آن نوع غم وغصه های ملایمی نبود که در ترانه های پاپ و ستون درددل زن های تنها دیده می شود. کیتی با مسئله ای جدی روبرو بود که هم در جسم او و هم در محیط اجتماعی اش ریشه های عمیق داشت. اول از همه، تمایل ژنتیکی اش بود که برای روابط اجتماعی، استاندارد های بسیار بالایی مشخص می کرد. موضوعی که می توان به حساسیت شدید نسبت به احساس فقدان ارتباط هم تعبیر کرد. به هیچ عنوان اشکالی ندارد که کسی استاندارد های بالایی داشته باشد، ولی این نیاز روانی، در ترکیب با محیطی که نمی توانست به این نیاز پاسخ بدهد، کم کم داشت رفتار و احساسات کیتی را منحرف می کرد. علاوه براین، رشته ای از تغییرات سلولی در جریان بود که چه بسا سلامت کیتی را با خطر جدی روبرو می کرد.

در دورۀ زندگی و رشد در جامعه ای با پیوند های محکم، فکر کیتی هرگز مشغول موضوع رابطۀ اجتماعی نشده بود. وقتی بچه بود، گاه به گاه کج خلق و بدقلق می شد و بعضی اوقات پدرومادرش تصور می کردند که افسردگی دارد. یک بار یکی از معلمان زبان انگلیسی اش گفته بود کیتی منزوی است و این حرف را جوری گفته بود که انگار مدال افتخار به سینۀ کیتی می چسباند. توصیف دقیق تر می توانست این چنین باشد که کیتی حتی در کودکی، با اینکه اعضای خانواده و آدم های صمیمی دوروبرش بوده اند، همیشه در درونش احساس جداافتادگی و انزوا می کرده است.

طبق معیار های درونی کیتی، به نظر می آمده که روابط جهانی او سرد و شنماینده اند. کیتی نمی توانسته آگاهانه در پی چیزی باشد که مایۀ عذابش بوده، ولی به محض اینکه امکانش فراهم شده، دست به انتخابی زده که صحنه را کاملاً تغییر داده است. فکر می کرده که تنها نیازش این است که کاملاً روی پای خودش بایستد. اما در حقیقت، آنچه که لازم داشته نه روابط اجتماعی کمتر، بلکه روابطی با معنای عمیق تر بوده است؛ سطحی از روابط که با تمایل ژنتیکی جهت دارش سازگار باشد.

تقریباً همۀ آدم ها در لحظاتی خاص، اضطراب ناگهانی ناشی از تنهایی را تجربه کرده اند. این اضطراب ناگهانی می تواند گذرا و سطحی -وقتی در محوطۀ بازی، آخرین نفری باشیم که برای یکی از دو تیم انتخاب می شود- یا شدید و جدی -زمانی که از فوت همسر یا دوستی عزیز و نزدیک رنج می بریم- باشد. راستش تنهایی زودگذر به اندازه ای رواج دارد که به آسانی می توانیم بگوییم بخشی از زندگی است. هرچه باشد انسان ذاتاً موجودی اجتماعی است.

وقتی از مردم می پرسند که کدام لذت ها بیش از همه در شادی شما سهیم اند، بیشتریت قریب به اتفاق عشق و صمیمیت و پیوند اجتماعی را بالاتر از ثروت و شهرت و حتی سلامت جسمی می نشانند. از آنجا که روابط اجتماعی برای نوع بشر اهمیت ویژه ای دارد، از همه نگران نماینده تر این است که در هر لحظۀ مشخص، تقریباً بیست درصد افراد -که فقط در آمریکا بالغ بر شصت میلیون نفر می شود- به قدری احساس انزوا دارند که می تواند منبع عمدۀ نارضایتی آنان در زندگی باشد.

وقتی در نظر بگیریم که تأثیر انزوای اجتماعی بر سلامت را می توان با عوارض فشار خون بالا و کمبود تحرک بدنی و چاقی و سیگار کشیدن مقایسه کرد، این یافته ها جالب تر هم می شوند. تحقیقات ما طی حدود ده سال گذشته نشان داده است که عامل اصلی این آمار نگران نماینده غالباً این نیست که آدم ها به معنای واقعی کلمه تنهایند، بلکه تجربه ای درونی است که تنهایی نامیده می شود.

فرقی نمی کند که در خانه و کنار خانواده اید یا در محیطی پر از آدم های باهوش و جذاب مشغول به کارید یا در دیزنی لند سرگرم گشت وگذارید یا در هتل کثیف و ارزان قیمتی در محلۀ فقیرنشین شهر در تنهایی نشسته اید، احساس مزمن تنهایی می تواند عامل سیلی از رویداد های فیزیولوژیک باشد که در نهایت فرایند پیرشدن را شتاب ببخشد. تنهایی علاوه بر اینکه رفتار افراد را تغییر می دهد، در اندازه گیری هورمون استرس و بررسی عملکرد سیستم ایمنی و قلب و عروق هم ظاهر می شود. چه بسا به مرور زمان، این تغییرات فیزیولوژیک چنان ترکیبی پدید بیاورند که مرگ زودرس میلیون ها انسان را در پی داشته باشد.

برای سنجش میزان تنهایی افراد، محققان از ابزار ارزیابی روانشناسانه ای به نام مقیاس احساس تنهایی یوسی ال اِی4 بهره می گیرند که شامل فهرستی از بیست پرسش می شود. برای جواب به این پرسش ها نباید گزینۀ غلط یا درست را علامت بزنید. این پرسش ها نه بر اساس دانش و اطلاعات، بلکه بر مبنای عمومی ترین احساسات انسانی طراحی شده اند. وقتی به آدم هایی اشاره می کنم که تنهایند یا میزان تنهایی بالایی دارند، منظورم کسانی است که صرف نظر از شرایط عینی شان، در این آزمون امتیاز بالایی گرفته اند.

1. چند وقت یک بار با آدم های اطراف تان احساس هماهنگی دارید؟

2. چند وقت یک بار احساس کمبود هم نشینی دارید؟

3. چند وقت یک بار احساس می کنید که هیچ کسی نیست که بتوانید از او یاری بگیرید.

4. چند وقت یک بار احساس تنهایی می کنید؟

5. چند وقت یک بار احساس می کنید که عضوی از یک گروه دوستی هستید؟

6. چند وقت یک بار احساس می کنید که با آدم های اطراف تان اشتراک های زیادی؟

7. چند وقت یک بار احساس می کنید که دیگر به کسی نزدیک نیستید؟

8. چند وقت یک بار احساس می کنید که اطرافیان در علایق و افکارتان سهیم نیستند؟

9. چند وقت یک بار احساس می کنید که خوش معاشرتید و رفتار محبت آمیز دارید؟

10. چند وقت یک بار با مردم احساس نزدیکی دارید؟

11. چند وقت یک بار احساس می کنید که نادیده گرفته شده اید؟

12. چند وقت یک بار احساس می کنید که روابط تان با دیگران معنادار نیست؟

13. چند وقت یک بار احساس می کنید که هیچ کس خوب نمی شناسدتان؟

14. چند وقت یک بار احساس می کنید که از بقیه جدا افتاده اید؟

15. چند وقت یک بار احساس می کنید که اگر مایل باشید، می توانید هم صحبتی برای خودتان پیدا کنید؟

16. چند وقت یک بار احساس می کنید کسانی هستند که واقعاً درک تان می نمایند؟

17. چند وقت یک بار احساس خجالت می کنید؟

18. چند وقت یک بار احساس می کنید که مردم اطراف تان حضور دارند، اما با شما نیستند؟

19. چند وقت یک بار احساس می کنید افرادی هستند که می توانید با آن ها حرف بزنید؟

20. چند وقت یک بار احساس می کنید کسانی هستند که می توانید از آنان یاری بگیرید؟

اگر می خواهید خودتان این آزمون را انجام دهید، به این شیوه عمل کنید:

کنار هر کدام از سؤالات شکل 1 عددی بین 1 تا 4 بنویسید که نشان بدهد چند وقت یک بار آن احساس را تجربه می کنید. توجه داشته باشید که نیمی از سؤالات برای بررسی چیز هایی تنظیم شده اند که احساس می کنید در زندگی تان غایب است و نیم دیگر سؤالات برای بررسی احساس فعلی تان است. از آنجا که سؤالات هر دو گروه از دو جهت مخالف سراغ احساسات مشابهی می فرایند، در نیمی از سؤالات عدد بیشتر را برای بیشتر اوقات و در نیمی دیگر، عدد بیشتر را برای کمتر اوقات در نظر گرفته ایم.

برای سؤالاتی که علامت ستاره دارند بر اساس درجه بندی زیر، عددی بنویسید که نشان دهندهٔ احساستان باشد:

1 = همیشه، 2 = گاهی اوقات، 3 = به ندرت، 4 = هرگز

برای سؤالاتی که علامت ستاره ندارند بر اساس درجه بندی زیر، عددی بنویسید که نشان دهندهٔ احساستان باشد:

1= هرگز، 2 = به ندرت، 3 = گاهی اوقات، 4 = همیشه

سپس عدد ها را جمع بزنید تا امتیازتان به دست بیاید. سطح بالای تنهایی برای امتیاز 44 یا بیشتر و سطح پایین تنهایی برای امتیاز کمتر از 28 تعریف می شود. امتیاز 33 تا 39 میانهٔ طیف را نشان می دهد.

یادتان باشد که ممکن است همه دچار تنهایی شوند یا از تنهایی بیرون بیایند. احساس تنهایی در لحظات خاص صرفاً به این معناست که انسانید. راستش بخش عظیمی از این کتاب مختص آن است که نشان بدهد نیاز به روابط اجتماعی معنادار و درد و رنجی که در فقدان این روابط احساس می کنیم ویژگی های مشخص نمایندۀ نوع بشرند. تنهایی فقط زمانی جای نگرانی دارد که طولانی شود، تا حدی که حلقۀ بسته ای از افکار و احساسات و رفتار های منفی پدید آورد که دائمی باشد و خودش را تقویت کند.

حواستان به این هم باشد که احساس رنجِ ناشی از انزوا کاملاً منفی نیست. احساسات مرتبط با تنهایی به این دلیل پرورش یافته اند که در بقای نوع بشر سهیم بوده اند. جان بولبی، روان شناس رشد که مبتکر نظریۀ دلبستگی است، می نویسد: جداافتادن از نزدیکان و به ویژه دورماندن از سرپرست شخصی در سن پایین، عظیم ترین خطرات را به همراه دارد. چه جای شگفتی که هر جانوری به تمایلی غریزی مجهز است تا انزوا را تحمل نکند و نزدیک [به بقیۀ هم نوعانش]بماند؟

درد جسمی از فرد در برابر خطرات طبیعی محافظت می کند. درد اجتماعی، که نام دیگرش تنهایی است، به علت مشابهی تکامل یافته است: به این علت که فرد را از خطر منزوی ماندن دور نگه دارد. نیاکان ما نیازمند روابط اجتماعی بوده اند تا از یک طرف امنیت خودشان را حفظ نمایند و از طرف دیگر، ژن هایشان را از طریق فرزندانشان تکثیر نمایند، فرزندانی که عمرشان برای بازتولید این ژن ها کفاف بدهد. احساس تنهایی به آنان می گفت که این پیوند های محافظ به خطر افتاده اند یا کارآمد نیستند.

همان طور که درد جسمانی انگیزه ای برای تغییر رفتار است -درد سوختگی می گوید که باید انگشت دستتان را از ماهیتابۀ داغ دور کنید- تنهایی هم در قامت محرکی تکامل یافته است تا انسان ها را وادارد که دقت بیشتری به روابط اجتماعی شان داشته باشند و به دیگران ابراز علاقه نمایند و روابط فرسوده و آسیب دیده را تجدید نمایند. اما با رنجی سروکار داریم که ترغیبمان کرده تا رفتاری را در پیش بگیریم که همیشه در خدمت منافع شخصی و فوری مان نبوده است. با رنجی روبرویم که ما را از خودمان بیرون آورده و چارچوب ارجاعمان را از لحظۀ جاری فراتر برده است.

در زبان انگلیسی برای درد (pain) و تشنگی (thirst) واژه هایی هست، ولی هیچ اصطلاح واحد و مشخصی نیست که نقطۀ مقابلِ آن ها را نشان دهد. صرفاً به نبود این شرایط بد ارجاع می دهیم که عقلانی هم است، چون فقدانشان جزئی از شرایط عادی تلقی می شود. تحقیقات ما نشان داده است که تن ها نبودن -اصطلاح بهتر و دقیق تری برای این مفهوم وجود ندارد- درست مانند تشنه نبودن و درد نداشتن، تا حد زیادی جزئی از شرایط عادی است. از لازمه های سلامت و بهروزیِ نوع بشر این است که از روابطش با دیگران شاد و خاطرش از این روابط جمع باشد؛ این شرایطِ تنها نبودن است که نامش را، از آنجا که واژۀ بهتری سراغ نداشته ایم، روابط اجتماعی گذاشته ایم.

این ایده، که تنهایی را به درد اجتماعی مرتبط می کند، از استعاره فراتر می رود. تصویرسازی تشدید مغناطیس کارکردی (اف ام آر آی) نشان می دهد قسمت مربوط به عواطف مغز، که هنگام طرد شدن فعال می شود، سینگولیت قدامی فوقانی8، همانی است که واکنش های حسی به درد جسمانی را ثبت می کند.

بعد از کشف اینکه هنگام احساس طرد اجتماعی (انزوا) و واکنش در برابر درد جسمی، افزار واحدی در مغزمان به کار می افتد، رفته رفته درک می کنیم که چرا نمی توان صرفاً با بیرون آمدن از حصار خود، کم کردن وزن، تغییر ظاهر طبق مد روز یا آشناشدن با آقا یا خانمی مناسب، از دست تنهایی مزمن خلاص شد. درد و رنج تنهایی زخمی است که می تواند به اختلالات عمیقی دامن بزند. این اختلالات، که هم فیزیولوژیک اند و هم رفتاری، قادرند نیاز برآورده نشدۀ ارتباط با دیگران را به ناخوشی مزمن تبدیل نمایند و اگر چنین شرایطی پیش بیاید، برای بهبود بخشیدن به اوضاع، باید ژرفا و پیچیدگی کاملِ نقش تنهایی در زیست و تاریخ تکامل انسان را در نظر بگیریم. اگر راه کیتی بیشاپ را در پیش بگیریم و بکوشیم با خوراکی های چرب و بازگشت به جمع رفقا حالمان را بهتر کنیم، فقط باعث بدتر شدن اوضاع خواهیم شد.

منطقه ای از مغز که به درد جسمانی واکنش نشان می دهد.

کنار هم چیدن قطعات

بیش از سی سال است که مشغول تحقیقم تا روشن کنم که چگونه مغز و بدن انسان با واکنش های اجتماعی اش درهم تنیده است. من در دانشگاه شیکاگو، روان شناسی درس می دهم و مدیریت مرکز اعصاب شناسی شناختی و اجتماعی را نیز در این دانشگاه بر عهده دارم. علاوه براین، بخت آن را داشته ام که عضوی از شبکۀ وسیع همکارانم در این عرصه از پژوهش باشم.

این شبکۀ وسیع شامل افراد بسیار زیادی است: همکاران فعلی و سابقم در دانشگاه های شیکاگو و اوهایو استیت، گروهی از روان پزشکان و روان شناسان، جامعه شناسان و زیست شناسان، متخصصان قلب و عروق و غدد، متخصصان ژنتیک رفتاری و دانشمندان اعصاب شناسی که شبکۀ تحقیق راجع به تعامل های ذهن و بدن را در بنیاد مک آرتور تشکیل می دهند، گروه مشابهی با اعضای متنوع به نام شبکۀ تحقیقات مربوط به سالخوردگی بنیاد مک آرتور و شبکۀ تحقیقاتی دانشگاه تمپلتون شیکاگو که اعضای جورواجور آن، از اعصاب شناسان و الهی دانان گرفته تا زیست شناسان و فیلسوفان، در کوششند تا با همکاری یکدیگر، ارتباط بین واکنش های فیزیولوژیک انسان و تکاپو های اجتماعی و حتی معنوی اش را دریابند.

کنار هم جمع کردن محققانی از رشته های بسیار گوناگون این امکان را فراهم آورده که از سویی هر کدام از قطعات پازل را از نزدیک بنگریم و از سوی دیگر قدمی به عقب برداریم و نمای کلی را به شکلی یکپارچه ببینیم. تعدادی از همکارانم اسکن مغز را فراتر از بررسی گذرگاه درد برده اند تا نواحی خاصی از مغز را که درگیر همدلی اند شناسایی نمایند.

تحقیقات دیگری با تکیه بر اف ام آر آی نشان داده اند که وقتی یک انسان انسان های دیگر، یا حتی تصویری از انسان های دیگر را می بیند، واکنش مغزش متفاوت با زمانی است که چیز های دیگر را مشاهده می کند. (جالب اینکه دارندگان حیوانات خانگی، که حیوانشان را واقعاً دوست دارند، در برابر تصویر سگ یا گربه، اندکی از این واکنش مغزی را به نمایش می گذارند). به علاوه، تصویر انسان هایی با عواطف شدید قوی تر از تصویر چهره های خنثی در مغز ثبت می شوند.

با توجه به اهمیت انسان های دیگر در طبقه بندی ساختار های عصبی ما، کاملاً معقول است که بیشتر آیین های اصلی جوامع انسانی در سرتاسر جهان، اهمیت بافت اجتماعی را به نمایش می گذارند. زیرا تا جایی که آثار باقی مانده از نوع بشر نشان می دهد، شواهد حاکی از آن است که عاطفه انگیزترین تجربیات زندگی ازدواج و تولد و مرگ بوده است، رویداد هایی که با شروع یا پایان پیوند های اجتماعی همراهند. این پیوند ها نیرو های مایل به مرکزی اند که زندگی را متمرکز می سازند.

مرهم شفابخش و ویژۀ پذیرش، که حاصل پیوند های اجتماعی است، و درد بی مانند طرد، که در صورت انکار این پیوند ها پدید می آید، همان چیزی است که انسان ها را تا اندازۀ زیادی با تکامل اجتماعی هماهنگ کرده است. برای تصور دیگران دربارۀ خودمان اهمیت عمیقی قائلیم و درست به همین علت است که از میان ده هراس نیازمند درمان که بیشترین رواج را دارند، سه مورد با اضطراب اجتماعی مربوطند: ترس از حرف زدن در جمع، ترس از جمعیت و ترس از رویارویی با آدم های جدید.

در کوشش برای درک نیروی عظیم روابط اجتماعی و تعامل با اعضای گونۀ خودمان، تعدادی از دانشمندان ریشۀ تکانه های اجتماعی را تا کناره گیری اختاپوس ها و برون گرایی ماهی های گوپی ردیابی کرده اند. دانشمندانی که روی حشرات اجتماعی تحقیق می نمایند پی برده اند که روابط این موجودات به قدری مستحکم است که راحت می شود کندوی زنبور ها یا تپۀ مورچگان را جانداری واحد و گسترش یافته به شمار آورد.

در میان نزدیکان پستاندارمان، روابط اجتماعی آشناتری می بینیم؛ گرگ ها با همکاری یکدیگر به شکار می فرایند و قبل و بعد از شکار زوزه می کشند. حتی بعضاً روابط شگفت آوری هم دارند؛ همین گوشت خواران درنده پس از شکار، برای هم گله ای های ناتوان و توله های کوچک گوشت می برند. سگ های دشتی ازخودگذشتگی نوع محبت آمیز ای دارند؛ وقتی شاهینی به سوی طعمه شیرجه می زند، سگ دشتی با صدای بلند هشدار می دهد، هرچند ممکن است این اقدام هشداردهنده باعث شود که آن سگ دشتی هدف اصلی پرندۀ شکارچی شود. در اجتماع میمون ها، مانند همۀ فرهنگ های انسانی که تا به امروز موضوع مطالعه بوده اند، می توان دید که تخلف از نظم اجتماعی را با قطع روابط اجتماعی تنبیه می نمایند؛ دردی که از روی عمد تحمیل می شود و آن را با عنوان طرد اجتماعی می شناسیم.

پس از تکامل انسان گونه ها به انسان و بعد از تبدیل گروه به قبیله و فرهنگ به امپراتوری، درد و رنج ناشی از تبعید همچنان شدیدترین کیفر ها مانده است، کیفری پایین تر از شکنجه یا اعدام که از سوی پادشاهان و فرمانروایان وضع می شود.14 تصادفی نیست که حتی امروز در مدرن ترین نهاد های تأدیبی، آخرین مجازات حبس انفرادی است.

ریشۀ تکانه های انسانی ما برای ارتباط اجتماعی به قدری عمیق است که احساس انزوا می تواند توانایی تفکر دقیق را تضعیف کند، تأثیری که با توجه به نقش روابط اجتماعی در شکل بخشیدن به هوش انسان، جزای معقولی در برابر انزوا است. اکنون بیشتر عصب شناسان توافق دارند که نیاز به ارسال و دریافت و تفسیر و تقویت اشارات اجتماعی که روزبه روز پیچیده تر می شده اند، طی ده ها هزار سال، موجب رشد قشر بیرونی مغز و افزایش به هم پیوستگی داخلی آن شده است. به عبارت دیگر، نیاز به تعامل با دیگران بوده که تا حد زیادی هستی و هویت کنونی ما را رقم زده است.

بنابراین، جای شگفتی نیست که تجربۀ حسی رابطۀ اجتماعی، که پیوند ژرفی با هویت ما دارد، به تنظیم معادلۀ فیزیولوژیک و عاطفی ما مدد می رساند. محیط زیست اجتماعی بر سیگنال های عصبی و هورمونیِ مشخص نمایندۀ رفتار انسان اثر می گذارد و رفتار انسان، به نوبۀ خود، تغییراتی در محیط زیست اجتماعی پدید می آورد که بر فرایند های عصبی و هورمونی اش تأثیر می گذارد. برای نمونه، نشان داده اند که افزایش سطح تستوسترون در میمون های رزوس نر رفتار جنسی شان را تقویت می کند، اما افزایش همین سطح تستوسترون به حضور میمون های مادۀ پذیرا در صحنۀ اجتماعی اطراف وابسته است.

دویدن فعالیتی است که معمولاً سلامت مغز را ارتقا می دهد، ولی مطالعه روی موش های آزمایشگاهی مشخص کرده که دویدن برای حیواناتی که در انزوای اجتماعی هستند منفعت کمتری دارد. درمورد انسان ها هم محققان پی برده اند که تنهایی به خودی خود پیش درآمدی برای پیشرفت بیماری آلزایمر است. مطالعات اخیرمان نیز نشان می دهد که تنهایی عملاً این قدرت را دارد که فرایند رونویسی دی ان ای در سلول های سیستم ایمنی بدن انسان را تغییر دهد.

علاوه براین، شیوه های بی شمار دیگری برای تأثیرگذاری احساسات مربوط به پیوند اجتماعی، همین طور احساسات مرتبط با تک افتادگی، بر بدن و رفتار انسان وجود دارد. بدن همۀ انسان ها دیر یا زود رو به زوال می رود، ولی تنهایی می تواند شیب این سرازیری را افزایش دهد. از سوی دیگر، روابط سالم می تواند این زوال را آهسته تر کند. وقتی به درجۀ خشنودی اجتماعی بالا برسیم -که برای هر کدام از ما امکان پذیر است- از تأثیرات مثبت و نیروبخشی بهره مند خواهیم شد که امکان می دهد قوی تر بمانیم و طولانی تر زندگی کنیم.

چه کسانی احساس تنهایی می نمایند؟

هیچ کس بحثی در این ندارد که ورود بچه ها به مدرسۀ جدید، از دست دادنِ همسر یا مرگ دوستان نزدیک ممکن است برقراری روابط معنادار را به نوعی چالش تبدیل کند. شرایط عینی هم اهمیت دارد. برای مثال، ازدواج می تواند احساس تنهایی را کاهش دهد. میانگین احساس تنهایی بین متأهلان کمتر از مجرد ها است، ولی با این حال ازدواج ضمانتی ایجاد نمی کند. تنهایی رقت انگیز در زندگی زناشویی از مضامین عمدۀ ادبیات و سینما بوده است، از مادام بواری گرفته تا سوپرانوز. حتی زندگی زناشویی گاهی به معنای محدودیت برای ایجاد دل بستگی های دیگر، هرچند از نوع افلاطونی، است. استعداد، پیروزیت مالی، شهرت و تحسین شدن هیچ کدام نمی تواند از فرد در برابر تجربۀ درونی تنهایی محافظت کند. جنیس جاپلین، خوانندۀ مشهور دهۀ 1960، خارج از صحنه، به حدی منزوی بود که روی صحنه، هنگام اجرای ترانه هایش، رابطۀ عمیقی با بقیه برقرار می کرد.

در مصاحبۀ کوتاهی پیش از مرگش گفت که مشغول کار روی ترانه ای با این عنوان است: همین حالا به بیست وپنج هزار نفر عشق ورزیدم، ولی تنها می روم خانه. جودی گارلند، مریلین مونرو و پرنسس دایانا، شاهدخت ولز، سه نفر از ستایش شده ترین زنان قرن بیستم بودند که انزوایشان معروف بود. مارلون براندو و مردان افسانه ای و برجستۀ دیگری نیز همین حکایت را داشته اند.

اگرچه تنها بودن لزوماً به معنای تنهایی نیست. آنتونی استور که روان پزشک است، در کتابی با عنوان خلوت لذت گوشه نشینی های گاه به گاه را شرح می دهد (و در عمل توصیه اش می کند). طبیعت شناسی را در نظر بیاورید که در جنگل های بارانی سرگرم تحقیق است یا نوازندۀ پیانویی که اوج دورۀ تمرینش را می گذراند، یا دوچرخه سواری که در جاده های کوهستانی دارد رکاب می زند. دعا و مراقبه و تحقیق و نویسندگی، همچون بیشتر فعالیت های علمی و هنری، مستلزم خلوت های طولانی مدت هستند.

نیاز به داشتنِ زمانی از آن خود یکی از مهم ترین گلایه های مردان و زنانی است که از ازدواج خود به ستوه آمده اند، فرقی هم ندارد که این دسته از افراد توأمان به وظایف شغلی و خانوادگی رسیدگی می نمایند یا اینکه یکی شصت ساعت در هفته مشغول به کار است و دیگری در خانه و کنار بچه ها می ماند. در حقیقت، از نظر مردم، کسانی که نمی توانند تنها بمانند، یا کمبود دارند یا دچار مشکل عصبی اند. برداشتی که ممکن است منصفانه یا غیرمنصفانه باشد.

بر همین اساس، نمی شود راحت مشخص کرد که تنهایی کجا مایۀ نگرانی است. سال 1998 که مرد پریشانی به نام راسل وستون جونیور، در یو. اس. کاپیتول دست به حمله ای زد، عکسش روی جلد نیوزویک رفت و به این تیتر درشت مزین شد: انزواطلب. رسانه ها همین قضاوت مبهم را برای یونابامبر تد کاچینسکی، حمله نماینده به پرزیدنت ریگان، جان هینکلی، عامل کشتار ویرجینیا تک، چو سئونگ هو و بسیاری دیگر از آدم هایی که به حاشیۀ جامعه رانده شده اند نیز به کار برده اند.

در هر صورت، مطالعات ما روی تعداد زیادی از جوانان سالم روشن کرده است افراد عادی که از انزوای عمیق رنج می برند -کسانی که به شدت احساس تنهایی می نمایند- با افراد آشفتۀ خطرناکی که بیشتر از دیگران در سرخط خبر ها ظاهر می شوند، نقطۀ اشتراک دیگری ندارند. در انبوه جمعیت، نمونه های افراطی وجود دارد، ولی به طور میانگین، دست کم بین جوانان، آنانی که احساس تنهایی دارند، در مقایسه با کسانی که احساس می نمایند ارتباط اجتماعی شان قوی تر است، عملاً وقت بیشتری را در تنهایی سپری نمی نمایند.

جذابیت ظاهری آنان کمابیش تفاوتی با میانگین جامعه ندارد و میانگین قد، وزن، سن، آموزش و هوششان تفاوتی با غیرتنهایان ندارد. مهم تر از همه اینکه وقتی گسترۀ کلی (و نه فقط نمونه های افراطی) آدم های تنها را می نگریم، پی می بریم که توانایی این افراد در فراگیری مهارت های اجتماعی به اندازۀ دیگران است. احساس تنهایی به معنای کمبود مهارت های اجتماعی نیست. مشکل زمانی بروز می کند که احساس تنهایی باعث شود تمایل کمتری به بهره گیری از مهارت های اجتماعی مان داشته باشیم.

سه جزء اصلی مشکل

اثرات نیرومند تنهایی در برهم کنش سه عامل پیچده ریشه دارد که می خواهم به بررسی عمیق ترشان بپردازم. این عوامل از این قرارند:

1. سطح آسیب پذیری در برابر جداافتادگی اجتماعی. هر کدام از ما میزان مشخصی از نیاز به مشارکت اجتماعی را از پدرومادرمان به ارث می بریم (میزان حساسیت در برابر رنج ناشی از طرد اجتماعی)، درست همان گونه که ساختار بدنی مشخص و میزانی از هوش را به ارث می بریم. (در هر کدام از این موارد، محیطْ نقش مشخص نماینده ای دارد در اینکه میراث ژنتیکی فرد را به کجا خواهد رساند). این گرایش ژنتیکی و ریشه دار همچون دستگاه تنظیم دما کار می کند: بسته به اینکه نیاز فردی انسان به رابطه برآورده شده باشد یا نه، علائم پریشانی را خاموش یا روشن می کند.

3. توانایی برای خودتنظیمی عواطفِ مربوط به احساس انزوا. خودتنظیمی پیروز به این معناست که انسان بتواند با چالش ها کنار بیاید و تعادل خود را، نه فقط در ظاهر، بلکه همچنین در اعماق وجود، به روشنی حفظ کند. وقتی تنهایی شدت می یابد و ادامه دار می شود، به مرور بخشی از این مهارت را مختل می کند. اختلالی که از سویی موجب افزایش آسیب پذیری بدن انسان در برابر عوامل تنش زای مختلف می شود و از سوی دیگر، عملکرد های تسکین دهنده و التیام بخش بدن مانند خواب را ناکارآمد می سازد.

3. بازنمایی های ذهنی و انتظارات از دیگران و نحوۀ اندیشیدن دربارۀ آنان. همۀ ما تجربه هایمان را از دریچۀ فهم خودمان چارچوب بندی می کنیم و در نتیجه، تا حدودی، خودمان معمار جهان اجتماعی مان هستیم. معنایی که از تعامل با دیگران می سازیم شناخت اجتماعی نامیده می شود. وقتی تنهایی حاکم می شود، احساس نارضایتی و خطری که به ما دست می دهد، در کنار اختلالی که در توانایی مان برای خودتنظیمی ایجاد می شود، تأثیر عمیقی بر نحوۀ برداشتمان از خود و دیگران می گذارد.

عده ای عاشق سس تند هستند و بیش از هر چیز دیگری هوس سس تند می نمایند. کسانی هم هستند که مقدار کمی فلفل سبز دهانشان را می سوزاند و باعث می شود با عجله به دنبال لیوان آب بگردند. تنوع انسانی در میل به ارتباط اجتماعی نیز وسعت مشابهی دارد. نیاز شخصی بعضی از آدم ها به مشارکت یا حساسیتشان در برابر جداافتادگی به قدری ناچیز است که تاب آن را دارند که بدونِ زحمت و پریشانی زیاد، از دوستان یا خانواده دور شوند. ژن ها و محیط اجتماعی عده ای دیگر را چنان شکل بخشیده اند که نیاز دارند هر روز در ارتباطات اجتماعی نزدیک و صمیمی غوطه ور باشند تا حالشان خوب باشد.

برای آنانی که زودتر مضطرب و پریشان می شوند، برهم کنش خودتنظیمی و شناخت اجتماعی است که رویداد های بعدی را مشخص می کند. چه بسا شخصی بتواند مدارا کند و تا بروز فرصت بعدی برای ارتباط منتظر بماند، ولی شخصی دیگر به سراشیبی خودناسازگاری بیفتد و حتی افکار و رفتار خودویرانگرانه در پیش بگیرد. از آن نوع رفتار هایی که به واکنش های سلولی دامن می زنند و در بلندمدت، فرسایش شدیدی به همراه دارند.

درجۀ حساسیت شخصی ما هر میزانی که باشد، اگر نیاز ویژه مان به ارتباط برآورده نشود، سلامت جسمی مان تحت فشار خواهد بود. از آنجا که انسان های نخستین در کنار یکدیگر بخت بیشتری برای بقا داشتند، در فرایند تکامل ژن هایی انتخاب شدند که لذت از مصاحبت با دیگران را تضمین می کردند و هنگام تنهاییِ ناخواسته، مولد احساس ناراحتی بودند. به این ترتیب، در انتخاب تکاملی، اولویت به پیوند های انسانی مستحکم داده شد. علاوه بر این، تکاملْ انسان را به گونه ای شکل بخشیده که هنگام ارتباط با دیگران، هم احساس خوشایندی دارد و هم احساس امنیت می کند (بن مایۀ اصلی این کتاب همین است).

نتیجه ای که اهمیتی سرنوشت ساز دارد این است که تکامل جوری شکلمان داده که در انزوا، نه فقط احساس ناخوشایندی داریم، بلکه، مانند وقت هایی که در برابر تهدید های جسمانی قرار می گیریم، احساس ناامنی می کنیم. در ادامه خواهیم دید که وقتی این احساس ها بروز می نمایند، شناخت اجتماعی می تواند خطر را احساس کند و به آن پروبال بدهد.

کسی که با حساسیت رنج آور و حتی ترسناک از تنهاماندن می شروعد، چه بسا رفته رفته مخاطراتی را در همه جای چشم انداز اجتماعی ببیند. از پشت عینک شناخت اجتماعیِ کسی که تنهاست، چه بسا دیگران خرده گیرتر، رقابت جوتر، تقبیح نماینده تر و ناپذیراتر به نظر برسند. چنین تعبیر هایی خیلی زود بدل به پیش داوری می شوند، زیرا تنهایی می تواند هراس طبیعی از ارزیابی منفی از طرف دیگران را به آمادگی برای دفاع از خود تبدیل کند. در ادامه، اوضاع وخیم تر هم می شود. همان ترسی که می تواند وادارمان کند که در لاک دفاعی فرو برویم، ممکن است به بهای ازدست رفتن بخشی از توانایی مان در خودتنظیمی تمام شود.

وقتی تنهایی طولانی می شود، اختلال در خودتنظیمی، همراه با شناخت اجتماعیِ مخدوش، موجب می شود که تمایل کمتری به تصدیق زاویۀ دید دیگران داشته باشیم. چه بسا توانایی مان در تشخیص نیات دیگران کاهش یابد، که شاید باعث شود در جامعه بی دست وپا به نظر بیاییم، و به علاوه، راحت تر بازیچۀ دست کسانی شویم که می کوشند انگیزه های واقعی شان را پنهان نمایند. درعین حال، ترس از انتقاد دیگران این تمایل را به وجود می آورد که در سرزنش دیگران پیش دستی کنیم. گاهی اوقات این ترس باعث می شود که از کوره در برویم، گاهی موجب می شود برای خوشایند بقیه دست به هر کاری بزنیم و گاهی دلیلی است برای اینکه در نقش قربانی فرو برویم.

کنایۀ غم انگیز این است که این رفتار های نابسامان، که محصول احساس ترسند، معمولاً به همان عدم پذیرشی دامن می زنند که بیشترین واهمه را از آن داریم. گیج نماینده تر اینکه، به مرور زمان، احساس آسیب پذیری که هم بستۀ تنهایی است می تواند موجب نارضایتی و بدگمانی بیشتر ما از روابط اجتماعی فعلی مان شود. یک بار زن جوانی همسرش را به خاطر خریدن ژلۀ اشتباه سرزنش کرد. این موضوع که همسرش به خواروبارفروشی رفته بود و یخچال را پر کرده بود، هیچ امتیازی عاید آن شوهر نکرده بود.

زن جوان به او گفت: می دونی که از انگور متنفرم. در حقیقت، بحث ژله و مربا هرگز مطرح نشده بود. مرد فکر می کرد دارد کار خوبی انجام می دهد که باعث خواهد شد خانۀ جدیدشان آرامش بخش تر شود. اما در ذهن زن، همسرش عامدانه ترجیحاتش را نادیده گرفته بود. زن که نمی توانست بر احساسات آسیب دیده اش فائق شود شروع کرد به بدوبیراه گفتن. شاید حدس معقولی باشد که تصور کنیم مسئلۀ اصلی برای او نه ژله، بلکه ترس و تردیدش دربارۀ ازدواج بوده است، ترس و تردیدی که احساس انزوا را در او پدید آورده و او را در معرض تهدیدی قرار داده که آن را با نام تنهایی می شناسیم.

وقتی احساس انزوا می کنیم، متوجه می شویم که به اسم رابطه هایمان حاضریم هر کاری بکنیم، حتی اگر همۀ شواهد عینی به چیز دیگری اشاره داشته باشند. هم اتاقی تنهای ما تمام عصر کنایه های نیش دار می پراند و وقتی می بیند که در برابر بی احترامی هایش مقاومت می نمایند، چه بسا بگوید: شما مدام از من ایراد می گیرید! پس از آنکه بحث بالا می گیرد، چه بسا شروع به فریاد زدن کند و بقیه وادار شوند، در کوشش برای متقاعدکردن او، صدایشان را کمی بالا ببرند. سرم داد نزنید! از طرف کسی که شناخت اجتماعی اش محیطی را مشاهده می کند که از هر جهت تهدید آمیز است و همین دریافتْ توانایی اش برای خودتنظیمی را مختل کرده، این واکنش نباید دور از انتظار باشد.

خدشه هایی از همین دست می تواند بر روابط صمیمانه اثر بگذارد و تا سالیان سال باقی بماند. برای نمونه، ممکن است نیاز یکی از شریکان زندگی به ارتباط بیشتر از آنچه باشد که دیگری برآورده می کند، و چه بسا بیشتر از آنچه که می تواند برآورده کند. شاید طرف دوم رابطه سردمزاج و خودشیفته باشد و چه بسا ژن ها و تجربۀ زیسته اش صرفاً درجه ای دیگر (و پایینتر) از نیاز را برایش تدارک دیده باشد. نکته اصلی این است که یکی از این دو را مقصر ندانیم، بلکه متوجه باشیم در اینجا عدم مطابقتی هست.

متأسفانه طرفی که نیازش برآورده نشده ممکن است کرداری در پیش بگیرد که دیگری آن را پردردسر، پرتوقع و یا وابسته ارزیابی کند و در پی همین رفتار، فاصلۀ بیشتری هم از او بگیرد. در نتیجه، آن طرفی از رابطه که از قبل احساس تنهایی می کرد احساس بی توجهی بیشتری از طرف دیگری می کند و منزوی تر می شود و راستا سقوط به نارضایتیِ عمیق تر هموارترمی شود. اگر این سازوکار آشنا را با عینک تنهایی ببنیم و درجات متفاوت نیاز به ارتباط اجتماعی را، که علت ژنتیکی دارد و برای هر فردی متمایز است، در نظر آوریم، می توانیم در سطحی عمیق تر به این مشکل بپردازیم و به دنبال راه حل آن باشیم.

همان گونه که هر کسی ممکن است هر از گاهی احساس تنهایی کند، این احتمال هم وجود دارد که هر کسی مرتکب خطایی شود که به اضطراب اجتماعی منجر شود و به افکار و رفتار هایی در راستای محافظت از خود دامن بزند. بی گمان در مدرسه و محیط کار و محیط خانه، لحظات بسیاری هست که بشود انتظاری منطقی داشت که از سوی دیگران با انتقاد و سرزنش و حتی فریب و خیانت روبه رو شویم. تفاوت کلیدی در این است که تنهایی باعث شود در موقعیت های عادی و بی خطر، دریافت [و حالت]تدافعی داشته باشیم. این انتظارات منفی می توانند به پیشگویی هایی خودمحقق نماینده تبدیل شوند.

گرچه این کش وقوس دوسویه بسیار تیره و غم افزا به نظر می آید، ولی این واقعیت که تنهایی وادارمان می کند که نادانسته در این صحنه آرایی سهیم باشیم، در عمل امتیازی مثبت است. همین شناخت اجتماعی، که مشکل را تشدید می کند، نقطۀ دسترسی هم در اختیارمان می گذارد. شیوه ای که واقعیت را از دریچۀ افکار و اندیشه های خودمان چارچوب بندی می کنیم چیزی است که می توانیم، با صرف کوشش کافی، نحوۀ اصلاح و تعدیلش را بیاموزیم. احساس خطری که در ناخودآگاهمان رفته رفته افزایش می یابد، چیزی است که می توانیم مهارکردنش در خودآگاهمان را یاد بگیریم.

پذیرش مسئولیت

همیشه چنین به نظرم می آمده است که بعضی چهره های نامدار (مانند پرنس چارلز) همیشه منزوی به نظر می رسند و بعضی دیگر (مثل اُپرا وینفری) شخصیت هایی خون گرم و جذاب به چشم می آیند. در زندگی خصوصی هم کسانی هستند که به نظر می آید ذاتاً رابط جمعند، کسانی که راحت با دیگران صمیمی می شوند و هر کسی از اینکه در کنارشان باشد لذت می برد. این دسته از افراد معمولاً، گرچه نه همیشه، زندگی زناشویی شادی دارند و هوش عاطفی و اجتماعی شان بالاست.

اما این افراد خوشبخت به ندرت در زمرۀ قدیسان و ستارگان تلویزیونی و سیاست مداران جذاب و سلبریتی های تابناک قرار می گیرند. ویژگی متمایز آنان در این توانایی نیست که مهمانی های پرسروصدا بگیرند یا توده های مردم را به حرکت در بیاورند، بلکه در خون گرمی و گشاده رویی و سخاوتشان است که دیگران را مجذوب می کند. احتمال بسیار بیشتری دارد که آن ها را سرگرم یاری به مدرسۀ فرزندانشان یا اضافه کاری در محل کارشان ببینیم، تا آن سوی مرز ناپیدایی که دورتادورش را پاپاراتزی ها گرفته اند. مهم ترین نکته آن است که این آدم های خوشبخت، از نظر توانایی های موروثی، تفاوت زیادی با بقیه ندارند.

راز و رمز دستیابی به ارتباط و رضایت اجتماعی این است که نگذاریم مشغلۀ روانی مان باعث انحراف ما شود، به ویژه انحراف هایی که در احساس خطر ریشه دارند. وقتی احساس می کنیم که با دیگران ارتباط داریم، فقدان رنج اجتماعی و احساس خطر اجازه خواهد داد که حقیقتاً حاضر و با دیگران هماهنگ باشیم.

اگر انگیختگی منفی نداشته باشیم، آسودگی خاطر خواهیم داشت تا برای هر آنچه که روابط واقعی ممکن است بپرورند واقعاً آماده باشیم و درگیرش شویم. اگر احساس ارتباطْ بر شناخت ما تأثیر بگذارد، آن تأثیر در جهتی مثبت و بلندنظرانه خواهد بود و روحیۀ ما و دیگران را تقویت خواهد کرد. داشتن رضایت خاطر اجتماعی لزوماً به این معنا نیست که گرم نمایندۀ مجالس خواهیم شد، ولی این نوع تأثیرگذاری های بلندنظرانه و خوشبینانه اغلب به این معناست که از نظر دیگران دوست داشتنی تر و حتی دل رباتر خواهیم بود.

یکی از جالب ترین یافته های ما راجع به احساس رضایت اجتماعی این است که اگر فرد در چنین شرایطی باشد، رها از رنج اجتماعی و شناخت اجتماعی تحریف شده که ناشی از آن درد و رنج است، در راستای درست -و سلامت بخش- قرار می گیرد. وقتی احساس مرتبط بودن داریم، در کل کمتر از وقتی که احساس تنهایی می کنیم تحریک می شویم و تحت فشار عصبی قرار می گیریم. به طور کلی، احساس مرتبط بودن موجب می شود که احساس خصومت و افسردگی مان کاهش یابد. همۀ این ها می توانند تأثیر بسیار مثبتی بر تندرستی مان داشته باشند.

همانگونه که ارتباط اجتماعی یاریمان می کند که عملکرد کل دستگاه جسمی مان را منظم تر نگه داریم، خودتنظیمی -مجموع تمام کوشش های ذهنی و فیزیولوژیک فرد برای دستیابی به تعادل- هم در عمل می تواند به آدم های دیگر سرایت کند. شخص متعادلی که رضایت اجتماعی دارد فرستندۀ علائم اجتماعیِ همسازتری است و هماهنگی بیشتری با محیط دارد. جای شگفتی نیست که علائمی که در مقابل دریافت می کند هم همسازتر و هماهنگ تر است. این رفت وآمد ملایم بین فرد و دیگران نتیجۀ خودتنظیمی است و ما آن را هم تنظیمی نامیده ایم.

در ادامۀ کتاب، قصد دارم پیرامون خودتنظیمی، هم تنظیمی و بسیاری دیگر از عوامل ژنتیکی و محیطی کندوکاو عمیق تری داشته باشم، عواملی که بر تجربۀ ما موجودات اجتماعی مؤثرند. برای اینکه مزایای ارتباط اجتماعی -و ضرورت فوری آن- ملموس تر و باورپذیرتر شود، پیامد های محسوس رنج و نیز رضایت اجتماعی را، به همراه بنیان های علمی شان، بررسی خواهیم کرد. قصد دارم نشان بدهم که تنهایی چگونه می تواند پنجره ای جدید برای درک چیستی نوع بشر باشد. تصمیم دارم یافته های مطالعات اخیرمان را در چارچوبی تکاملی قرار بدهم و برای تغییر نگاه نامتوازن فرهنگ ما به ماهیتِ انسانِ منزوی بکوشم، فرهنگی که بر انزوای فرد تمرکز دارد و این انزوا را معیاری مناسب برای همه چیز می داند.

اما هدف فوری ترم این است که به کسانی که رضایت اجتماعی دارند یاری کنم که از خوب به عالی تبدیل شوند و به آدم های تنها یاری برسانم که مهار زندگی شان را دوباره در دست بگیرند. باور دارم که بیشتر آدم ها، با قدری تشویق و دل گرمی، می توانند از حصار شناخت اجتماعی مخدوش بیرون بیایند و کردار های خودناسازگارشان را اصلاح نمایند. به تعبیری، احساسی که همچون زندان انفرادی به نظر می آید می تواند ابدی نباشد.